Brown Simple Blog Promotion Pinterest Pin.jpg

Ном уншаад өөрийн болгох ёстой юм. Энэ нь:

Ном уншаад өөрийн болгох тухай

Ярилцлага

Санал, асуулга

6.jpg

Хүн төрөлхтний түүхэн хөгжлийн явцад аугаа их сэтгэгчдийн санаа бодол (idea ) хойч үед өвлөгдөж “эерэг болон сөрөг” тайлбаруудаар баяжсаар иржээ.

Товчхондоо, гудамж, нийгмийн сүлжээнд хийдэг, хийж буй улс төр сүйрэлд хөтөлдөг жамтай

7.jpg

Украины дайн хэдхэн хоногийн дотор дуусна гэж Оросууд байтугай өрнөдийн тагнуулын эх сурвалжууд хүлээж байлаа.

Украйны дайн: Жил хагасын дараа

8.jpg

Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралт байдлыг эрдэмтэд, судлаачид  алдагдсан арван жил, полиперма хямралын үе гэж нэрлэх боллоо.

ДЭЛХИЙН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ПОЛИПЕРМА ХЯМРАЛ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН  СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ШИНЭ ХАНДЛАГА, ПАРАДИГМУУД

Screenshot 2025-12-03 123408.png

Манай улсын төсвийн бодлого олон жилийн турш макро эдийн засгийн хэдэн тэнцвэр тойрон зангидагдаж ирсэн:

Эдийн засгийн эрх чөлөө – хөгжлийн жинхэнэ шалгуур

Screenshot 2025-12-03 104029.png

Түүх гэхлээр он цагийн хэлхээс, төрөл бүрийн огноо л цээжлэж шалгалт өгдөг байж билээ. Дэлхийн түүх, улсын түүх, намын түүх бүгдийг нь шатлан заалгаж  цээжлэх ёстой.

Философи Түүх Урлаг

Screenshot 2025-12-03 104540.png

Заримдаа, чухам яагаад ийм сонголт (шийдвэр) гаргаж буйгаа би тэр болгон тайлбарлаж чаддаггүй. Уул нь, гайгүй сайн, тал бүрээс нь бодоод л сонголт хийсэндээ гэтэл өөрөө өөрийгөө урхидсан байдаг.

🧠 Сэтгэл зүй  гэх үү эсвэл тархи уу?

Screenshot 2025-12-03 103448.png

Монгол улс гадаад орчны агаарын бохирдлын улмаас жил бүр 905 тэрбум төгрөг буюу ДНБ-ий 2.4 хувьтай тэнцэх хэмжээний эдийн засгийн алдагдал хүлээж байна.

УТААНЫ АСУУДАЛ: ПОЛИТЭКОНОМ ДҮГНЭЛТ

Screenshot 2025-12-03 120648.png

Туулсан замаа эргүүлэн санаваас тэртээх 1924 онд хоёр багш, дөчөөдхөн оюутантай тулганы чулуугаа тулж байсан Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль өдгөө 300 гаруй багш, ажилтантай

ЭРТ, ЭДҮГЭЭ ХИЙГЭЭД ИРЭЭДҮЙН ТУХАЙ

Screenshot 2025-12-03 120913.png

Нийтэлж буй зүйлдээ нухацтай ханддаг сэтгүүл дээр нийтлэгдсэн материалыг би унших дуртай. Бичихийн хувьд уул нь, нэг санаа хэлчих юмсан, нэг асуудлыг ч гэсэн өөр өнцгөөс хараасай гэж бодож байдаг.

Таны бичих арга барилыг сонирхож байна

Screenshot 2025-12-03 121822.png

Хүний дотоод ертөнц рүү хичнээн их өндийсөн ч гэсэн хүн гэдэг амьтны нууцыг одоог хүртэл нээж чадаагүй л байна.

Достоевскийгоос олох ухаарал

Screenshot 2025-12-03 123042.png

Тэгэхэд миний буурай ээж “хүүхдийн тархи толгой эргүүтүүлээд одоо уншихаа боль, номын цагаан солио тусна“ гэдэг байж билээ.

Ном унших тухай дахин нэг санаа

Screenshot 2025-12-03 123904.png

Тэнэглэхийн тухай 5 дүрэм гэж байдаг.  1976 онд Бэркли дэхь Калифорнын их сургуулийн эдийн засгийн түүхийн профессор Карло М. Циполла томьёолсон байдаг.  Энэ хүн итали гаралтай бөгөөд 2000 онд өөд болсон юм.

Тэнэглэхийн тухай 5 дүрэм

h6i6lkim5fe77vctcsluj024b-copy_b.jpg

Манай Монгол шиг жижиг, нээлттэй эдийн засагт боломжоос илүү хор хохирол учруулахуйц байдлаар дэлхий ертөнц өөрчлөгдөж байна.

Монгол эдийн засгаа аврах тухай

chevening-scholarship-for-Masters.webp

Монгол Улсын 21 дэх Ерөнхий сайд, Монголын анхны Чевнир Ринчиннямын Амаржаргалтай хийсэн ярилцлага

“ЗАЛУУЧУУД МИНЬ ЭХ ОРОНЧ Л БАЙХ ХЭРЭГТЭЙ”

Ном уншаад өөрийн болгох тухай

2021/06/12

Ном уншаад өөрийн болгох ёстой юм. Энэ нь:

<ul>
	<li style="list-style-type:disc">хэн бичсэн,</li>
	<li style="list-style-type:disc">үндсэн санаа, философи нь юу болох,</li>
	<li style="list-style-type:disc">ойлгож өөрийн болгож авсан санаа, ойлголт, гаргалгаа,</li>
	<li style="list-style-type:disc">чухам юунд хэрэг болох буюу юунд ашиглаж болохыг маш сайн тэмдэглэх тухай юм.</li>
</ul>

Өөрийн болгож чадаагүй бол цагаа нервээ үр дүнгүй зарцуулсан болно. Ашигтай биш алдагдалтай гарлаа гэсэн үг.

Дээр дурдсан 4 зүйлийг цааш нь задруулж болох хэдий ч энэ удаа орхив. Учир нь, миний хөндөх гээд багаа сэдэв нь яаж өөрийн болгох вэ?

Өөрийн болгохын тулд цээжлэхээс эхлээд олон аргыг хүмүүс зөвлөх байх, харин би&nbsp;картотек&nbsp;маягийн тэмдэглэл хөтөлж байхыг санал болгож байна.

Картотек гэдгийг би залуудаа их л хэрэглэдэг байсан бөгөөд голдуу уншиж байгаа юмнаасаа таалагдсан чухал гэж бодсон тоо баримт, эшлэл зэргийг эх сурвалжтай нь А4 цаасыг 4 хуваасны нэг дээр нь зөвхөн нэг талд нь бичээд сэдэвчлэн хадгалдаг байсан юм. Zettelkasten арга гээд одоо нэлээд нэрлээд байгаа юм билээ. Энэ тухай youtube-д зөндөө хичээл байгаа.

Хүний ой санамж нь харааны, сонсголын, кинетик, логик зэрэг нэлээн хэдэн төрөл байдаг бөгөөд аль болох мэдрэхүйн олон элементийг ашиглаж байвал ой тогтоолтод сайн гэж үздэг. Жишээ нь, миний хувьд харааны ой тогтоолт төрөлхийн гайгүй бөгөөд түүнийгээ гар бичмэл (үзгээр бичих) -тэй хослуулахаар юм цээжлэх нь гайгүй байсан юм болов уу даа. Би одоо ч гэсэн өөрийн хуучин номуудынхаа тэр хавьд нь энэ талд нь тийм юм бичсэн байх ёстой гээд хайхад бараг 95 хувьтай олдог.

Тэгэхлээр нэгдүгээрт, уншсан зүйлээ тэмдэглэж бай. Эхний ээлжинд ном уншиж байхдаа тухайн үед толгойн доо орж ирсэн бүхнийг (хэрэгтэй хэрэггүй гэлгүй) тэмдэглэж бай.

Дараа нь, эргэж хараад энэ чухал санаа гэсэн хэсгийг нь сонгож аваад чухам энэ санаа номын аль хэсгийг уншиж байхад төрсөн гэдгээ эргэж санаад, тулгаж үзээд, зөв ойлгосон эсэхээ дахин нэг нягтлаад тэмдэглээд ав. А. Шопенгауэр ном унших арга барилын талаарх зөвлөгөөндөө хэсэг уншсаны дараа түр зогсоод би чухам юу уншив, гол санаа нь юу байв, анхаарал татсан, цаашид тунгаан бодмоор юм юу байна гэх мэтчилэн хэсэг бодож байгаад үргэлжлүүлэн уншиж бай гэж зөвлөсөн байдаг. Ер нь энэ хүн нэг их юм унших гээд хэрэггүй. Ном уншиж байхад чи хүний ухаан бодолд хөтлөгдөөд байдаг юм тиймээс нэг их уншаад хэрэггүй гэсэн байдаг нь сонин бөгөөд анхаарууштай. За энэ бол үгийн дашрамд хэлж байгаа зүйл.

Буцаад тэмдэглэлдээ орвол: Сонирхсон санаа төрсөн хэсгээ эх зохиолоосоо эшлэл болгож, эсвэл өөрийн үгээр тэмдэглээд, эх сурвалжаа дэлгэрэнгүй оруул. Эх сурвалж оруулдаг хэд хэдэн арга байдаг бөгөөд тэдгээрийг та нар Google &ndash; дээд сайн эзэмшээд аваад аваарай. (жишээ нь:&nbsp;<a href="https://www.scribbr.com/citing-sources/citation-styles" style="text-decoration:none">https://www.scribbr.com/citing-sources/citation-styles</a>/)

Дараа нь, дахин нэг эргэн харж тулгаад хадгалан үлдээх картотекээ хөтлөх болно. Үүнд, эх сурвалж, эшлэл эсвэл гол утга санааг өөрийн үгээр бичсэн хэсэг, мөн өөрийн оюу дүгнэлтийг бичнэ. Эдгээр үйлдлийг хийсэн бол уншсан зүйл чинь өөрийн болсон гэсэн үг.

Мэдээж хэрэг, одоо цаасан дээр картотек хөтлөх хүн ховор байх гэхдээ үзэг харандаагаа бариад бичиж, сэдэвчлэн ангилаад хадгалж байвал дараа нь тун ч хэрэг болно шүү. Учир нь, цаасан дээр буулгасан юмаа нааш цааш нь оруулах, холих тун амар байдаг юм. Хэрвээ та нар сүүлийн үед дэлгэрсэн апп хэрэглэдэг бол&nbsp;<a href="https://roamresearch.com/" style="text-decoration:none">roam research</a>, notion зэргийг би санал болгоно. Эдгээрийг хэрхэн ашиглах талаар зөндөө зөвлөмж хичээл youtube-д байгаа.

Энэ хоёр хичээлийг сонирхоорой:

https://youtu.be/ljyo_WAJevQbyShuOmi, 
https://youtu.be/KoddCmn3eL0 by robert haisfield

<ul>
	<li style="list-style-type:disc">Дүгнэвэл:</li>
	<li style="list-style-type:disc">Картотек\zettelkasten\ хэрэглэж сур,</li>
	<li style="list-style-type:disc">Өдөрт 5-6 нь картотек хийх хэрэгтэй,</li>
	<li style="list-style-type:disc">3 төрлийн тэмдэглэл,</li>
</ul>

<ul>
	<li style="list-style-type:disc">Санаанд орсон бүхнээ бичиж тэмдэглэх,</li>
</ul>

<ul>
	<li style="list-style-type:disc">Номын тэмдэглэл: уншиж байгаа номоосоо эшлэл авах, гол санааг өөрийн үгээр бичих, (хуудас заах)</li>
	<li style="list-style-type:disc">Хадгалан үлдээх тэмдэглэл: энд л эхний хоёрыг нэгтгэж, хэрэгтэйг нь тэмдэглэж авах өөрийн санаагаа тусгах гм.</li>
</ul>

&nbsp;

АМЖИЛТ

&nbsp;

a58f4bee1a95fe2a2fc60ad03a1a15a2.jpg

Хүн төрөлхтний түүхэн хөгжлийн явцад аугаа их сэтгэгчдийн санаа бодол (idea ) хойч үед өвлөгдөж &ldquo;эерэг болон сөрөг&rdquo; тайлбаруудаар баяжсаар иржээ. Тухайн цаг үеээсээ урьтаж сэтгэсэн, холыг харсан бодол санаа далайн давлагаанд хөөрөгдөж ил гарах эсвэл дарагдан живэх мэт сарнин алга болох нь хувиран өөрчлөгдөх байгалийн зүй тогтолтой адил ажээ.

&ldquo;Хүмүүний биеийг эзлэх гэж бүү яарагтун. Сэтгэлийг нь эзлэхтүн. 
Сэтгэлийг эзэлбээс бие нь хаашаа одох билээ&rdquo;

Хүн төрөлхтний түүхэн хөгжлийн явцад аугаа их сэтгэгчдийн санаа бодол (idea ) хойч үед өвлөгдөж &ldquo;эерэг болон сөрөг&rdquo; тайлбаруудаар баяжсаар иржээ. Тухайн цаг үеээсээ урьтаж сэтгэсэн, холыг харсан бодол санаа далайн давлагаанд хөөрөгдөж ил гарах эсвэл дарагдан живэх мэт сарнин алга болох нь хувиран өөрчлөгдөх байгалийн зүй тогтолтой адил ажээ. 
 
Гарт баригдахгүй, нүдэнд харагдахгүй ч хүмүүний толгойд төрсөн санаа бодол олон түмний оюун ухаан, тархи толгойг эзэмдсэн үед, биежиж ахуйг өөрчлөх, ирээдүйг цогцлоох хүч болно.

Эдүгээ бидний амьдрал ахуйг тодорхойлогч санаа бодол хэзээ, хаана, түүхэн ямар нөхцөлд төрж, он цагийн эрхээр хэрхэн хувьсан өөрчлөгдөж, өртөөлөгдөн дамжсаар бидэнтэй учирсан, тэрхүү санаа бодлыг тээгчид нь хэн байсан, юу хэлсэн гэдгийг нарийвчлан судалж, харьцуулан цэгнэх, дүгнэн хэлэлцэхгүй бол буруу замаар олон жил &ldquo;будаа тээнэ&rdquo;. Жишээ нь, &ldquo;социализмын үед&rdquo; аливаа шинжлэх ухаан, ялангуяа нийгмийн шинжлэх ухаан нь &ldquo;ангич, намч&rdquo; байх туйлшралд авдагдан, монголчуудын оюун санааны болон философи сэтгэлгээний түүхийг боймлож, мөн ч их гай, хор хөнөөл учруулсан ба нийгмийн бүх төрлийн харилцааг гажуудуулсан билээ. Социализм, коммунизмын үзэл санаа нь үзэл суртал болон монголд нэвтэрч, 70 гаруй жил энэ нийгмийн байгууллыг бүтээхээр зүтгэсний эцэст &ldquo;бид чинь буруу социализм байгуулаад байж&rdquo;, &ldquo;К.Маркс, В.И.Ленин нар өөр зүйл, өөр санаа бодол дэвшүүлжээ&rdquo; гэж халаглаад өнгөрсөн. Энэ үйл явц нь монголчуудыг гурав, дөрвөн үеээр нь &ldquo;туршилтын туулай&rdquo; болгоод зогссонгүй, энэ нийгмээс үлдсэн сэтгэлгээний гажуудал одоог хүртэл байсаар байна.

Өөр нэг жишээ: Ардчилал гэдэг ойлголт хэзээ, хэрхэн үүссэн бэ? Энэ ойлголт 200 жилийн өмнө үүссэн үү? Эртний грек, ромын ардчилал гэж юу вэ? Ж.Ж.Руссогийн, XX зууны өрнөдийн ардчилал гэж юу вэ? Сталин, Гитлер хүртэл ардчилал гэж ярьдаг байсан. 1990 оны монголчуудын ардчилал гэсэн ойлголт, 33 жилийн дараа ямар агуулга, ямар хэлбэртэй болсоныг ухах, ойлгох чадвар хэрэгтэй байна.

Ж.Ж.Руссог Францын их хувьсгал оюуны ундрага, орчин үеийн ардчилсан үзэл баримтлалын эхийг баригч, үндэслэгч мэтээр ойлгодог. Тэрээр ардчилал (ардын засаг) гэхээс язгууртнуудын (цагаан ястангуудын) засаг илүү дээр, Женев мэтийн жижиг хот улсуудад л иргэд нэгэн зэрэг хууль батлах (буцаах) эрхийг эдлэх боломжтой. Томрох тусмаа, &ldquo;өргөжилтийн хэмнэлт&rdquo;-ийн нөхцөлд ардчилал бүтэлгүйтнэ, дүр эсгэсэн хуурамч болно гэж үздэг байжээ. Учир нь томрох тусам хүмүүс бие биенээсээ улам л холдож, хамтын нийтлэг эрх ашгийг умартан, бутарна гэж байв. Зөвхөн жижиг авсаархан улс оронд л ёс суртахуунд тулгуурласан (нутаг усныхан юу гэх бол гэсэн айдас) арилжаа, эдийн засаг үүснэ гэжээ. Том нийгэмд үйдвэрлэгч, хэрэглэгч нар &ldquo;зүсгүй, нэр хаяггүй&rdquo; болдог учраас хулхидах, чанаргүй бараа өндөр үнээр зарах, тулгах гэх мэт үзэгдлүүд газар авна. Харин бие биенээ мэддэг, сайн таньдаг газар буруу юм хийвэл тухайн коммюнити &ndash; нутаг орныхоны дунд амьдрах аргагүй болно гэх мэт үндэслэл гаргаж байсан Ж.Ж.Руссог орчин цагийн ардчилалын шалгуураар дүгнэн харж болох уу? Ж.Ж.Руссо нь ардчилсан үзэлтэн бус язгууртан, Францын соёл иргэншил, соёл зэргийг системийн хувьд үгүйсгэн шүүмжлэгч байсан ба тухайн нөхцөлд францын хувьсгалыг хүлээн авах эсэх нь эргэлзээтэй юм.

XX зууны эхэнд МАХН доторх баруунтан, зүүнтний тэмцэл нь сүүлдээ баруунтан, зүүнтний &ldquo;завхрал&rdquo; гэж түүхэнд бичигдэх болсон ба хоосон хөрсөн дээр үүсээгүй билээ. Мөн л Францын агуу их хувьсгалын уриа болсон &ldquo;эрх чөлөө, эв нэгдэл, тэгш эрх&rdquo;-ийн тухай санаа бодлын нэг илрэл болох социализм, социалист нийгэм байгуулах санаа бодлоос үүдэлтэй.

Чухам тэр гэрэлт ирээдүйгээ байгуулахын тулд өмч хураах, нийгэмчлэх, тэгшитгэн тараах, хуваах, хаах хорих, хувьсгал, манлай нам, ангийн эвлэрэшгүй тэмцэл өрнүүлэх, шинэ нийгэм байгуулахын тулд хуучныг нураах, шинэ хүн бүтээх ёстой, хувьсгалд үйлчлэх хууль байх ёстой гэх мэтээр бодлогоо тодорхойлж, &ldquo;пролетарийн диктатураар&rdquo; дамжуулан зүсэн бүрийн дарангуйлалд хөтөлж байв.

Өөр нэг жишээ, либерализм, чөлөөт зах зээлийн эцэг гэгддэг Адам Смитийн гар бичмэл, эх зохиол, өрнүүлэн байсан мэтгэлцээн, солилцож байсан захидал зэргийг судлавал түгээмэл ойлголтоос тэс өөр, танигдахын аргагүй Смит тодорно. Худалдаа, арилжааны нийгмийг тэрээр шүүмжлээд Британийн мерканталист хандлага нь худалдааны хүчирхэг давхарга буй болгосон гэж үзэж байлаа. Чөлөөт зах зээл нь орчин үеийн арилжаа наймааг буй болгосон гэж тэрээр үздэггүй, харин ч чөлөөт зах зээл үгүй байгаа учраас арилжаа худалдаа түгсэн гэж үзэж байжээ. Ж.Ж.Руссогийн буруу нөхцөлд арилжаа наймаа нь тансаглал, шунал тачаалд хүргэх бөгөөд тэдгээр нь ёс суртахуун, мораль, шашныг үгүйсгэн сүйтгэнэ гэсэн дүгнэлтийг А.Смит дэмжиж байжээ.

Ер нь, түүхэн хүмүүс, тэдний санаа бодолийг судлахдаа удам угсаа, төрж өссөн орчин, хүрээлж байсан хүмүүс, уншиж байсан ном, сонсож байсан хөгжим, тоглож байсан тоглоом гэх мэт болон түүний санаа бодлыг тойрон ямар хэлэлцүүлэг, хэрхэн өрнөж байсан, хэн ямар асуудал дэвшүүлж байсан зэргийг нарийвчлан судлах шаардлагатай юм. Эс бөгөөд хэн, чухам юу яриад, ямар санаа дэвшүүлээд байсныг зөв ойлгох аргагүй.

Нийгмийн шинжлэх ухааны судалгаа, улс төрийн үйл ажиллагааны хүрээнд бидний байнга гаргадаг нэг том дутагдал нь шинэ үзэл санааны агуулгыг эсрэг тэсрэгт туйлшруулах билээ. Хар цагаан, эерэг сөрөг, танайх манайх гэх мэтээр нийгмийн нарин төвөгтөй асуудлыг ойлгох нь дэндүү болхи юм. Нэг бол ялна эс бөгөөс ялагдал, сүйрэлд хүрнэ гэх мэтээр туйлшруулан нийгэм улс төрийн харилцаанд хандах нь түүхийг гуйвуулж байгаа тод жишээ. Ийм сэтгэлгээ нь биднийг нэг ёсны хавханд оруулдаг. Мөн дайн дажны нэр томъёогоор оюун санаа, үзэл бодлын цар хүрээний асуудлыг тайлбарлах, шийдэхийг оролдох нь зохимжгүй юм.

Аливаа үзэл санаа бодол нь олон альтернатив хэлбэрүүдийг агуулж байдаг бөгөөд чухам аль давамгайлах нь түүхэн тодорхой обьектив болон субьектив нөхцлөөс хамааралтай. Аливаа санаа бодлыг үзэл баримтлал буюу идеологи, суртал ухуулгын хэрэгсэл болгодог, эрх баригчдын идеологыг хүлээн зөвшөөрөөгүй хэн нэг нь &ldquo;шуламын ангуучлал&rdquo;- ын бай болдог өнөөгийн &ldquo;соёл&rdquo;-ийг дэвэргэж буй субьектууд гай дуудаж байгаа. 1789 оны Францын их хувьсгал ардчиллаас хоосон чалчаа, цэцэрхэл рүү, террор, иргэний дайнаас цэргийн хунтын ноёрхол руу, улмаар хаант засаглалыг сэргээн байгуулах хүртэл өрнөсөн түүхтэйг мартаж болохгүй.

Ардын, гудамжны хувьсгалаар иргэний болон улс төрийн эрх чөлөөг олж авах нь нийгэм улс орныг сүйтгэдэг гэдэг Францын их хувьсгалаас үлдсэн үндсэн сургамж байгаа. Товчхондоо, гудамж, нийгмийн сүлжээнд хийдэг, хийж буй улс төр сүйрэлд хөтөлдөг жамтай.

Хүн төрөлхтний түүхийн туршид хүний үйл ажиллагаа нь урьдчилан таамаглаагүй үр дагаврыг бий болгож, зохиогчийн гаргасан санаануудыг түүний ойрын сонсогчид болон дагагчид тодорхой хэмжээгээр өөрчилдөг, дараагийн үе удам дамжин дахин дахин засварлан уншиж, зохион бүтээгдэж байдаг. Тэрхүү суут санаа бодолыг хөгжил хөдөлгөөн, түмэн хүчин зүйлсийн уялдаа холбоонд авч үзэх &ldquo;сав&rdquo; хүн болгонд заяагаагүй болхоор эрх баригч нар улс төрийн явцуу (өргөн) зорилгодоо нийцүүлэн ярвигтай асуудлыг хялбаршуулан, энгийн уриа, шийдэл болгохыг эрмэлздэг. Жишээ нь, намууд олон хуудас мөрийн хөтөлбөртэй сонгуульд оролцдог хэдий ч түүнийгээ нэг &ldquo;секси&rdquo; уриа болгон хялбаршуулдагийг бид мэднэ. Нарийн төвөгтэй асуудлыг энгийн, хэвийн мэт хялбаршуулан &ldquo;чиний хамаг зовлон зүдгүүрийн сурвалж нь тэд&rdquo;, тэднийг хоригло, хувирга, үнсэн товорго болго, нухчин дар, айлга, сүрдүүл, бүгдийг нэг хэвэнд оруул гэж мэт тасралтгүй тулгадаг. Ингэхээс &ldquo;өөр арга байхгүй&rdquo;, &ldquo;ингэж л нийгмийг цэвэрлэнэ&rdquo; гэх мэтээр нэг л сүрхий, миний эрх ашгийг хамгаалсан буянтан үе үе тодордог.

Сэрэмжлүүлэн хэлхэд, бэлэн зэлэн хариутай, &ldquo;энэ ойлгомжтой&rdquo;, &ldquo;илт байна&rdquo; гэх мэтээр танд ямар нэгэн зүйлийг тайлбарлаж байгаа бол таны тархийг угаах гэж байгаа суртал ухуулагчидтай учирлаа гэж бодоорой. Өөрсдийн эрх мэдлийн төлөөх шунал, аархалдаа таныг эрэг, шураг болгон ашиглах гэсэн суртал номлогчдын арчаагүй тактик гэдгийг ойлгоорой.

Түүх, санаа бодол, үзэл санааг үзэл суртлын болон улс төрийн зорилго, ухуулга сурталчилгааны хэрэгсэл болгох нь нийгмээ намаг, шаварт оруулж байгаа хэрэг. Чухам энэ үед л сэхээтэн, ухаантан, гэгээрүүлэгчдийн дуу хоолой нэн чухал ач холбогдолтой. Чухам энэ үед л шүүмжит сэтгэлгээ, нягтлан шалгах , тунгаан бодох, эргэцүүлэх, зөвлөлдөх, мэтгэлцэх ухаан, соёл төлөвшүүлэх нь сэхээтнүүдийн үүрэг юм уу даа.

Украины дайн хэдхэн хоногийн дотор дуусна гэж Оросууд байтугай өрнөдийн тагнуулын эх сурвалжууд хүлээж байлаа. Жил хагасын дараа хоёр тал үргэлжлүүлэн байлдахаар бэлтгэж байна.&nbsp;Украины дайн хэдхэн хоногийн дотор дуусна гэж Оросууд байтугай өрнөдийн тагнуулын эх сурвалжууд хүлээж байлаа. Жил хагасын дараа хоёр тал үргэлжлүүлэн байлдахаар бэлтгэж байна.

Энэ дайн Украинд асар их хохирол учруулж байна. Ажиллаж, суралцаж, үр хүүхдээ өсгөх ёстой хүмүүс эх нутгаа хамгаалан байлдаж, амь насаа алдаж байна. Хүмүүнлэг ёсны тухай тасралтгүй дуугарч буй Оросын арми Украйны хотуудыг байнга бөмбөгдөж, усан боомтуудыг нь хааж блокад хийж байна. Украйны эдийн засаг сэргэж, хэвийн байдалдаа орох нь дэндүү хол байна.

Дайны горыг Орос бас амсаж байна. Эдийн засаг нь олон улсын хоригт өртөж, дэлхийн тавцанд ганцаардан, гардуурхагдаж, чадалтай мэдлэгтэй иргэд нь эх орноо орхин дайжин дүрвэж байна. Оросын эрх баригчдын өдөөсөн дайн Орос орны хөгжлийн боломжийг хааж, хэдэн арван жилээр ухрааж, иргэдийнхээ аж байдлыг золиосолж байна. Нийгмийн тогтвортой байдал нь алдагдаж байна.

Хоосон амлалтууд, эрх мэдлийн төлөөх зайлшгүй тэмцэл

&ldquo;Украйнчууд удирдлагаа үзэн ядаж, жигшин зэвүүцдэг&rdquo;, &ldquo;Украйнд арми гэж юу байх вэ дээ, оросуудыг хадаг барин угтана&rdquo; гэж тэднийг басамжлан, огтоос буруу таамаглалд тулгуурлан, тооцож эхлүүлсэн энэхүү дайн нь Киевийн гэхээсээ Москвагийн сул талуудыг ил болгов.

Оросуудыг хүсэн хүлээсэн, хадаг барьсан хүн байсангүй, эх нутгийнхаа газар шороог бурхан гуйсан ч өгөхгүй шүү гэж украйнчууд босож ирлээ. Дэлхийн шилдэг биш юм аа гэхэд хоёрдугаарт орно гэдэг Оросын арми хэчнээн болхи бүдүүлэг, маневрлох чадваргүй, зэвсэг техник нь хоцрогдсон, нийлүүлэлт нь гацсан зэрэг нь ил болж, дайрч, давшлан байлдана гэхээсээ яаж шүү хориглох билээ гэж тэд уулга алдан байна. Армиа удирдаж буй генералуудыг цэргийн хэргийн мэдлэг гэхээсээ Ерөнхий командлагчдаа үнэн байх гэсэн шалгуураар томилсон нь илт. Чадалтай командлагч нарыг шахаж, зарим нэг нь ор сураггүй алга болжээ.

В.Путин монопол эрх мэдэлтэй, бүхнийг, бүгдийг хянаж байгаа гэдэг ч хуурамч болохыг Пригожины бослого харуулав. Төр, армийнхаа эсрэг бослого гаргасан этгээд нь Санкт-петербургээр чөлөөтөй зугаалж явааг үзээд, чухам юу болоод байгааг ойлгож байгаа хүн тун ховор. Дээр суудлаа олохгүй бол доороо суудлаа яаж олох билээ. Баривчлах, хорьж залхаах, айлган сүрдүүлэх, барьцаалах, хүч хэрэглэх аргаар л олны дургүйцлийг дарах гэж оролдож байгаа бөгөөд &ldquo;бүх юм төлөвлөсөн ёсоор өрнөж байгаа&rdquo; гэсэн хэн ч итгэмээргүй хийрхэл өрнүүлэн, ард түмнийхээ тархийг 24/7 цаг угааж байна. Орост тогтворгүй байдал нэмэгдэж, элитуудын зөрчил тэмцэл ширүүсэх нь цаг хугацааны асуудал бололтой.

Эдийн засаг нь &ldquo;хэмхэрч&rdquo; эхэллээ

Оросын эдийн засагч В.Миловын хэлснээр, &ldquo;2023 оны эхний улиралд нефть, хийн экспортын орлого жилд 52.3 хувиар багасаж, Орос улс цэрэг дайны зардлаа нөхөхөд хүндрэлтэй боллоо&rdquo; гэв.

Сүүлийн хэдэн сард газрын тосны дэлхийн зах зээлийн үнэ өссөн хэдий ч Оросын хувьд олон улсын зах зээлд зарж борлуулах боломж эрс муудсан, гайгүй түнш гэж буй Хятад нь тун их хөнгөлсөн үнээр одоохондоо авч байгаа, Энэтхэг хямдруулсан үнээр авч, өөрийн мөнгөн тэмдэгт рупийгээр төлбөр хийж байгаа, тэр рупийгээр энэ тэндээс юм худалдан авах боломжгүй зэрэг нь Оросын төсвийг тун хүнд байдал оруулж байгаа юм. &ldquo;Оросын эсрэг эдийн засгийн хориг арга хэмжээ үр дүнгээ өгөхгүй байна&rdquo;, &ldquo;бид хоригоос айхгүй&rdquo; гэж сурталчилгаа хийж байгаа ч бодит байдал дээр хориг нь Оросын дайтах чадварыг ихээхэн сулруулж, тэр хэрээр олон олон украйнчуудын амь насыг аварч байна.

Эдийн засгийн байдал эвгүйтээд эхлэнгүүт ОХУ-ын засгийн газар нефть, хийн үйлдвэрлэл, төсвийн талаарх статистик мэдээ нийтлэхийг хоригложээ. Оросын рублийн ханш унаж, &ldquo;жорлонгийн цаас&rdquo; боллоо гэж Оросын төв телевизээр хүртэл сандралдан ярьж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт үгүй, дэлхийн зах зээлээс ангид Оросын эдийн засаг &ldquo;яаж орших билээ&rdquo; гэж оросын олигархуудын нэг Олег Дерипаска ярьж байна.

Өмнө нь ил байсан Оросын албан ёсны статистикаас үзэхэд, 2023 онд батлан хамгаалахын зардлын төсөв хоёр дахин нэмэгдэж, 100 тэрбум ам.долларт хүрсэн нь төсвийн нийт зарлагын гуравны нэгээс илүү юм. Засгийн газар дайнд илүү их мөнгө зарцуулахын хэрээр улс орны бусад салбар, ялангуяа нийтэд зориулсан сургууль, эмнэлэг болон бусад зайлшгүй шаардлагатай үйлчилгээний төсөв багасна гэсэн үг юм. Ямар сайндаа л саяхан Дагестанд цахилгаан эрчим хүч тасарч, эрх баригчдын эсрэг олон зуун иргэн эсэргүүцлээ илэрхийлэн босоход тус Бүгд найрамдах улсын захирагч нь Сергей Меликов &ldquo;Харамсалтай нь, бид хурдан үр дүнд хүрнэ гэж хүлээж чадахгүй&rdquo; гэжээ. Тус бүс нутагт эрчим хүчний дэд бүтэц 30 жил үл тоомсорлогдож ирсэн бөгөөд одоо бүр &ldquo;лөөлөө&rdquo; болох биз дээ гэсэн &ldquo;гуниглал&rdquo; юм.

Эдийн засгийн гунигтай байдал, дайн дажин дагаад гэмт хэрэг, ядуурал, цөхрөл бачимдал нэмэгдэх нь ойлгомжтой. Энэ бүгдийн цаана хэдэн зуун сая хүний итгэл горьдлого, мөрөөдөл талаар болж байгаа. Оросын ард түмэн Пригожины бослогыг эсэргүйцээгүй нь нэг юм хэлээд байгаа бөгөөд төр засгийн өөрчлөлтийг ч эсэргүйцэхгүй байх янзтай. Түүхээс үзэхэд галзуу тэнэг харгис бодлого баримталж байсан дарангуйлагч нар урт удаан хугацаанд эрх мэдлээ хадгалж чаддаг бөгөөд цаг үеийн аясыг даган &ldquo;spin dictator&rdquo; төрдөг тухай С.Гуриевын номыг уншихад илүүдэхгүй биз ээ.

Товчхондоо байдал нэг иймэрхүү байгаа бөгөөд дарангуйлагч нар &ldquo;алсыг харсан&rdquo; буюу тухайлбал, &ldquo;өрнөдийнхний тэвчээр нь удахгүй барагдаж, Украиныг зөнд нь орхино&rdquo; гэж тооцоолж болох юм. Гэхдээ бусдын нутаг дэвсгэрт халдсан хэн ч баатар, мэргэн, суу зальт нэгэн гэгдэх ёсгүй гэдгийг 21-р зуунд хүн төрөлхтөн нотлох ёстой.

Манай улсын төсвийн бодлого олон жилийн турш макро эдийн засгийн хэдэн тэнцвэр тойрон зангидагдаж ирсэн: төсвийн алдагдлыг тодорхой хувьд барих, инфляцыг хянах, ДНБ-ий өсөлтийг хадгалах гэх мэт. Эл парадигм нь өнөө цагийн шаардлага хангахгүй болжээ. Учир нь, иргэдийн бодит амьдрал, чанар, эдийн засгийн эрх чөлөө, боломжийн тэлэлт зэрэг суурь асуудлыг орхигдуулж буйг анзаарах цаг иржээ. 
 
Улсын төсөв нь иргэдийн эдийн засгийн боломжийг хэрхэн тэлж байгаа, тэдний эрх чөлөөг хэрхэн баталгаажуулж байгаа зэрэг үндсэн асуултад хариу өгөх шинэ хандлага руу шилжих шаардлага тулгарч байна. Хуучин хэвшмэл төсвийн загвар нь нийгмийн бодит зөрчлийг шийдвэрлэхэд хангалтгүй байгааг нүүрсний хулгай, шатахууны хомсдол, багш эмч нарын ажил хаялт зэрэг үйл явдлууд тод харуулж байна. 
 
&ldquo;Хүний хөгжил бол хамгийн том мега төсөл&rdquo; хэмээн тунхагладаг ч бодит байдал дээр хэнд, хэдийг, хэзээ, яаж хуваарилахыг цөөн хэдэн хүний шийдвэрээр тодорхойлдог тогтолцоо хэвээр байна. Төсвийн хуваарилалтад оролцох, ойр байх шалгуур нь &ldquo;саарал ордонд ойрхон,&rdquo; &ldquo;цүнх баригч&rdquo; байх, &ldquo;эрх баригч намын нөлөө бүхий төлөөлөгч&rdquo; байх. Төсөв нээлттэй, ил тод байх зарчмууд мартагдаад удаж байгаа бөгөөд ажил хаялт хийж байж л иргэд дуу хоолойгоо чүү ядан хүргэдэг болж хувирчээ. 
 
Нийгмийн ялгарал улам гүнзгийрч байгаагийн бас нэг илрэл нь үндэсний мөнгөн тэмдэгт &ndash; төгрөг. Эрх мэдэлтнүүдийн халаасанд буй төгрөг энгийн иргэдийнхээс тэс өөр үнэ цэнэтэй болж, эдийн засгийн өсөлт &ldquo;хаана, хэнд очиж наалдаад байна вэ?&rdquo; гэсэн асуултыг улам хурцатгаж байна. 
 
Эл нөхцөлд иргэд, бизнесийн эдийн засгийн эрх чөлөө &ndash; хөгжлийн жинхэнэ шалгуур болох ёстой бөгөөд улсын төсвийг энэ шалгуураар нягталж байвал зүйтэй. Амьдрал сайжирна гэдгийг ДНБ-ий өсөлтөөр бус, харин иргэдийн эдийн засгийн эрх чөлөө, өмчийн эрхийн баталгаатай байдал, бизнес эрхлэх боломж, хүнд суртлаас ангид орчин бүрдүүлж байгаа эсэхээр хэмжих ёстой. Өмчөө хамгаалж, өсгөж, өвлүүлж чадах боломж нь иргэдийн хөгжлийн суурь нөхцөл юм. Эдгээр асуулт болон шалгуураар төсвийг шүүх хэрэгтэй. 
 
Хөдөлмөрлөж байж л чинээлэг амьдрах ёстойг бүгд мэддэг ч хулгай хийх, эрх мэдэлд ойр байх нь хөрөнгөжихийн хамгийн дөт зам болоод байгааг өөрчлөх төсөв хэрэгтэй байна. Хулгай хийхгүй, цүнх барихгүй, бялдуучлалгүй, нэр төрөө гутаахгүй амьдрах боломжийг 2026 оны төсөв иргэдэд бүрдүүлэх үүрэгтэй. Ажил хаялт үгүйгээр нийгмээ өөрчлөх, дуу хоолойгоо хүргэх, тэтгүүлэх сэтгэлгээнээс ангижрах арга замыг төсөв тодорхойлж чадаж ёстой, үүрэгтэй. 
 
Нийгмийн баялаг хязгаарлагдмал. Түүнийг хэрхэн хуваарилснаар иргэдийн боломж, бизнесийн эрх чөлөө тэлдэг. Нас, хүйс, хөдөлмөрийн чадвар, оршин суугаа газар, соёлын ялгаа зэрэг олон хүчин зүйлсийг харгалзан үзэхгүйгээр социализмын үе шиг нэг хивэнд оруулах цутгах оролдлогоос төсөв зоригтой татгалзах ёстой. 
 
Төсөв нь иргэнд өөрийгөө хэрэгжүүлэх боломжийг хэр нээж өгсөн, ямар сонголт байгааг тод илэрхийлсэн, гуйлгачин биш, нэр төртэй амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлсэн, иргэний эрх чөлөөний илэрхийлэл байх ёстой. Төсвийг ингэж ойлгож, уншиж, зангидаж чаддаг болох, хуучин философиос салж, шинэчлэл рүү зоригтой шилжих цаг иржээ.

Эдийн засгийн эрх чөлөө

<img alt="Chatgpt image apr 21, 2025 at 01 06 08 pm" src="https://www.amarjargal.org/wp-content/uploads/2025/04/ChatGPT-Image-Apr-21-2025-at-01_06_08-PM.png" style="height:1536px; width:1024px" />

Түүх гэхлээр он цагийн хэлхээс, төрөл бүрийн огноо л цээжлэж шалгалт өгдөг байж билээ. Дэлхийн түүх, улсын түүх, намын түүх бүгдийг нь шатлан заалгаж &nbsp;цээжлэх ёстой. Манай эрины өмнө, хойно, тэд дугаар зуун, тэр б байтугай МАХН их, бүгд хурлын дугаар, он сарыг багш нар их асуудаг байсан нь тухайн үедээ их яршигтай санагддаг байж билээ. Миний хувьд үйл явдал нь, өрнөж буй процесс, голлон тоглогчид (түүхийн &ldquo;голлон тоглогч нь ард түмэн&rdquo; гэж бэлэн хариулттай байхад шалгалтад унана гэж бараг үгүй дээ) л сонин.&nbsp;

Тэр үеийн хүмүүсийн айдас хүйдэс, хүсэл мөрөөдөл, сэтгэл хөдлөл зэргийг уран зохиолоос илүүтэй олж авна. Гурван улсын үлгэр, Дайн ба Энх, Дөлгөөн дон, Гэм ба Зэм, Болд хэрхэн хатаагдсан нь, Оноре де Бальзакийн зохиолууд, за тэгээд л Маяковский, Есенин, Пушкин, Лермонтов гээд л яруу найраг- бүгд түүхийг өгүүлнэ. Харин Монголын Нууц Товчоо, Алтан товч, Жангар, Гэсэр, Данзанравжаа &nbsp;гэх мэт сураггүй (утга зохиол монгол хэлний ангихан үздэг байсан, бусад нь бараг үгүй дээ).

&nbsp; 
Түүхийн он цагын хэлхээсийг тайлах нь утга зохиол, уран зураг.&nbsp;

Түүхийг сөхөж байхад тухайн үедээ хамгийн зөв, мэргэн гэж байсан сонголт нь эргэн харахад сүйрэлд хөтөлсөн шийдвэрүүд байдаг нь гайхал төрүүлнэ. Яаж яваад зөв юм нь буруу болчихвоо? &nbsp;Түүх тэр чигээрээ буруу, алдаатай сонголтуудын хэлхээс мэт. Учир шалтгаан нь &ndash; &ldquo;тэр үед яаж мэдэх вэ дээ&rdquo; &ndash; авахад хаяхад хэцүү тайлбар. Өөрөөр хэлбэл, хагас дутуу өгөгдөл, туршлага, субъектив хандлагаас үүдэлтэй буруу шийдвэр, сонголтууд. Тухайн үедээ байсан нь л, байгаа нь л тэр дээ.&nbsp;

Өнөөгийн нийгмийн тухай хэдэн арав, зуун жилийн дараа &ndash; &ldquo;за яахав дээ байсан л тэр &nbsp;ш дээ, байсан хүмүүн капитал нь л тэр, байсан манлайлагч нар нь л тэр, байсан институцүүд нь тэр&rdquo; гэх мэтчилэн тайлбарлах байх.&nbsp;

Түүхэн дэх хувь хүний үүрэг роль &ndash; &ldquo;уул нь, гайгүй дайчин, харизмтай нөхөр байсан даанч боловсрол нь дутсан юм даа&rdquo; &ndash; гэх мэтээр учирлана биз.

 
&ldquo;За ёстой тийм юм байхгүй шүү, мөрийцсөн ч болж байна&rdquo; гээд л сүрхий мэдэмхийрээд л дайраад байсан, хэзээ ч үгүй гэж үгүйсгэж байсан үйл явдал нь тохиолдохыг Нассим Талеб &ldquo;хар хун&rdquo; гэж нэрлэсэн. Хамгийн гайхамшигтай нь үгүйсгэж байсан үйл явдал нь тохиолдоход бүгд &ldquo;тийм байх учиртай, тэгэх гээд байсан юм, ер нь ойлгомжтой, тодорхой байсан ш дээ&rdquo; гэх мэтээр ам уралдан тайлбарлаж эхэлдэг. Зарим нь ч бүр давраад Тэмүүжин-Чингис &ldquo;тэгсэн бол ингэх байсан&rdquo; гээд л хадуураад эхэлнэ. Юу ч гэмээр билээ? Ямар болсон өнгөрсөн хойно нь бид мэргэн гэж жигтэйхэн. Мы всегда умны задним числом гэж оросоор хэлдэг дээ.

Эртний гүн ухаантнууд Платон, Аристотель ардчилал гэдгийг үзэн ядаж байсан: толпа буюу хүн сүрэг, олонх нь эрүүл саруул ухаантнуудаа тоогоор илүүрхэн байнга ялна. Тиймээс засаглалын маш сул хэлбэр гэж тэд үзэж байсан. Өнөөдөр төрийн шийдвэр нийгмийн сүлжээний лайк -аар тодорхойлогддог болсныг харвал Платон, Аристотель шууд л цус харвах байх аа. Лайк гэдэг нь санал хураалт, сонгуулийн нэг хэлбэр &nbsp;юм даа. Гэтэл Черчилл гарч ирээд ардчилал төгс биш гэхдээ хүн төрөлхтөн үүнээс дээрдэх засаглалын хэлбэрийг одоо болтол олоогүй юм гэсэн байдаг. &nbsp;&nbsp;

 
Түүх гэхлээр зөвхөн өнгөрсөн үе биш ээ. Миний ойлгож байгаагаар түүх нь өнөөгийн нийгмийн, энэ цаг үеийн толь юм. Гоббс гэж ухаантан сонин санаа хэлсэн байдаг. Түмэн чөтгөртөө тэднээс айж чичирч сууснаас, ганц чөтгөртөө (Левиафан), түүнээсээ эмээж суух нь дээрээ гэж. Нээрээ ч, тэр нь дээр юм уу,- ганц, зангийн нь мэддэг дарангуйлагчтай &nbsp;&ndash; өртөг зардал нь хүртэл арай хямд тусах байх. Танихгүй бурхнаас таньдаг чөтгөр дээр гэдэг биз дээ.

Философи &ndash; гүн ухаан- амьдралын луужин. Учир начир нь олдохгүй, юм улам л нарийсан, ярвигтай болж буй энэ үед, чи ганцаараа биш ээ, ганц чиний толгойд энэ бодол орж ирээд байгаа юм биш. Мянган жилийн өмнө ч иймэрхүү эргэлзээ, бухимдал, цөхрөнгө хүмүүсийн тархи, бодолд байсан гэж гүн ухаан тайлбарлана. Гутранга үзэлтнүүдтэй түүдэг галын дэргэд шөнөжингөө маргалдан, өөр сонголт байгаа ш тээ гэдгийг амьхандаа тайлбарлах, учирлах санаатай нойр барахтай л төстэй юм уу даа.&nbsp;

 
Философи нь зүг чиглэл, баримжааг зааж байгаа бол түүх нь агуулга, өрнөл, үйл хөдлөлийг тоочно. Философи, түүх, урлаг, утга зохиол хамтдаа эмх замбараагүй, толгой түрүү нь олдохгүй эл байдал нь бидний, хүмүүн төрөлхтний өмнө нь нэг биш удаа тохиолдож байсан гэдгийг л сануулж байгаа. Хамгийн чухал нь бид ямар нэгэн сургамж авсан уу, ер нь сургамж авах хүсэл сонирхолтой эсэхэд л байгаа юм.&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;

&nbsp;

<img alt="Chatgpt image apr 21, 2025 at 01 08 01 pm" src="https://www.amarjargal.org/wp-content/uploads/2025/04/ChatGPT-Image-Apr-21-2025-at-01_08_01-PM.png" style="height:1536px; width:1024px" />

Заримдаа, чухам яагаад ийм сонголт (шийдвэр) гаргаж буйгаа би тэр болгон тайлбарлаж чаддаггүй. Уул нь, гайгүй сайн, тал бүрээс нь бодоод л сонголт хийсэндээ гэтэл өөрөө өөрийгөө урхидсан байдаг. Миний ой санамж, сэтгэл хөдлөл, тэр ч бүү хэл миний итгэл үнэмшил надаар тоглоод даажигнаад байгаа мэт.&nbsp; 
 
Хүний сэтгэл зүй нь оньсого таа гэсэн янзтай, та биднийг учир начир нь ойлгомжгүй, ярвигтай тоглоомд байнга татан оруулаад байгаа мэт. 
 
Энэ тоглоомын гол өрсөлдөгч нь БИ өөрөө байдаг. Та &ldquo;availability bias&rdquo; гэж сонссон уу? Шийдвэр (сонголт) гаргахдаа факт баримтад биш, харин ой тойнд бэлэн байгаа &nbsp;зүйрлэлдээ тулгуурласан байдал.&nbsp;Тиймээс, ховор тохиолддог ямар нэгэн гамшгийг хэтрүүлэн сүржигнэж харин бодитой, байнга (давтамж өндөртөө) үзэж сонссоор байгаад дөжирчихсөн бодит аюулыг үл тоодог. &nbsp;Жишээ нь, газар хөдлөлт ба замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчих, эсвэл таргалалтаас үүдсэн амь насаа алдсан статистик өдөр шөнө мэт ялгаатай.&nbsp; 
 
Мөн &ldquo;confirmation bias&rdquo; гэж байдаг? Өөртөө хир халдаадаггүй хүн байдаг даа. Өөрийн бодол санаа, үйлдлээ зөвтгөсөн &ldquo;нотолгоо&rdquo; баримт дүгнэлт хайх, олж харах гайхамшигтай чадвартай бөгөөд харин өөрийн үйлдэлдээ шүүмжтэй хандана гэж гонжийн жоо. Үндсэндээ амьдрал, бодит байдлаас тасарсан, жингүйдсэн байдалд байна гэсэн үг. Ийм хүмүүс өрөөл бусдын ялангуяа ойр дотнын хүмүүсийнхээ амьдралыг там болгодог.&nbsp; 
 
Саяны хоёр жишээ бол зүгээр нэг судалгааны нэр томьёо биш. Бидний өдөр тутмын тэнэглэлийн яс мод, багана нь юм уу даа.&nbsp; 
 
Би ч гэсэн гэгээнтэн биш л дээ. Мөн л алдаж оноод л, өөрийгөө зөвтгөх бүхнийг хайгаад явдаг хэдий ч &ldquo;яаж яваад ийм дүгнэлтэд хүрэв&rdquo;, &nbsp;&ldquo;миний авсан assumption&rdquo; хэрд зөв, ямар нөхцөлд би буруу байж болох вэ гэх мэтчилэн өөрөөсөө, үе үе асууж, бүхнийг эргэлзээнд өртүүлэх гэж оролдож явдаг. &nbsp;Эдгээр асуултуудын хариу тийм ч таатай, хүссэн биш хэдий ч үнэнд ойрхон байдаг.

#psychology #bias #decisionmaking #selfawareness #leadership

Туулсан замаа эргүүлэн санаваас тэртээх 1924 онд хоёр багш, дөчөөдхөн оюутантай тулганы чулуугаа тулж байсан Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль өдгөө 300 гаруй багш, ажилтантай, 8000 гаруй бакалаврын болон ахисан түвшний оюутан судлаачидтай орчин цагийн Монгол Улсын дээд боловсролын салбарын нэрийн хуудас, тэргүүлэх нэгэн их сургууль болон хөгжсөн бахдам амжилтын эзэн билээ.САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ИХ СУРГУУЛИЙН 100 ЖИЛИЙН ОЙД

<a href="https://www.amarjargal.org/">Р.Амаржаргал</a>, Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургуулийн Удирдах Зөвлөлийн дарга, Английн Бредфордын Их Сургуулийн Хүндэт Доктор, Глобаль Эдийн Засгийн Хүрээлэнгийн Ерөнхий захирал, Доктор, Профессор

Санхүү эдийн засгийн их сургуулиар овоглодог үе үеийн эрдэмтэн багш, ажилтнууд, оюутан суралцагчид болон төгсөгчдийн хамтаар төрөлх сургуулийнхаа зуун жилийн түүхт ойн цаг хугацааны мөчлөг дээр бидэнд туулсан замналаа нэгэн зууны харгуй дээр улируулан харж, алдаа оноогоо дэнслэн, авах гээхээ тунгаахын сацуу тасралтгүйгээр асар хурдацтай хувьсан өөрчлөгдөж буй өнөөгийн орчин нөхцөлд туулах замаа хамтдаа эргэцүүлэн төсөөлж, төлөвлөн тооцох завшаан тохиож байна.

Туулсан замаа эргүүлэн санаваас тэртээх 1924 онд хоёр багш, дөчөөдхөн оюутантай тулганы чулуугаа тулж байсан&nbsp;<a href="https://ufe.edu.mn/">Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль</a>&nbsp;өдгөө 300 гаруй багш, ажилтантай, 8000 гаруй бакалаврын болон ахисан түвшний оюутан судлаачидтай орчин цагийн Монгол Улсын дээд боловсролын салбарын нэрийн хуудас, тэргүүлэх нэгэн их сургууль болон хөгжсөн бахдам амжилтын эзэн билээ.

Энэхүү амжилтыг тоон болон архивын баримтад тулгуурлан он цагийн дараалалд эвлүүлэн зохиогчийн үзэмжээр дүрслэн өгүүлж болох ч он цагийн мөч бүрийг мөнхлөн үлдээдэг фото зургаар өнгөрсөн түүхийнхээ ховор бас нандин хэлхээг дэлгэн харуулах боломж бидэнд бий.

Манай сургуулийн 50000 гаруй төгсөгчид болон багш, ажилтнуудын хичээл зүтгэл, оруулсан үнэт хувь нэмрээр нийгэмтэйгээ хүйн холбоо үүсгэж, нэгнээ харилцан нөхцөлдүүлэн хөгжиж ирсэн СЭЗИС- ийн түүхийг хэчнээн сайн хамруулсан өгүүлэмж байвч энэ нь гүнзгий түүхийн гагцхүү орой хэсгийг л харуулах буй за.

Тиймээс энэ удаа сургуулийнхаа түүхийг өгүүлэх&nbsp;<a href="https://ufe.edu.mn/c/109?groupName=%E2%80%9C%D0%90%D0%BC%D0%B6%D0%B8%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B0+%D0%BC%D3%A9%D0%BD%D1%85%D3%A9%D0%BB%D0%B6%2C+%D0%90%D0%BB%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%B0+%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BD+%D0%97%D0%A3%D0%A3%D0%9D+%D0%96%D0%98%D0%9B%E2%80%9D">фото альбомы</a>г толилуулж буй хийгээд&nbsp;<a href="https://100.ufe.mn/">https://100.ufe.mn</a>&nbsp;холбоосоос татан сонирхоорой. Энэхүү олон олон оньсого таавар агуулсан сэтгэл татам зуун жилийн түүхээр аялахдаа та хэн байсан, хэн байгаа, хэн болохоо сэтгэлийн хөдлөл, мэдрэмжээрээ шүүн тунгааж, оюуны дүгнэлт хийх орон зайг Танд үлдээе.

Анхны сурагч &ndash; элсэгчдийн фото зураг: Голдуу тайж түшмэлийн, тухайн үедээ &ldquo;элит&rdquo; мяндагтан гаралтай хүүхдүүд. Тэд чухам юуг бодож, мөрөөдөн Гаалийн түр сургуульд ирсэн юм бол? Тэдний хувь тавиланд юу тохиосон бэ? 1927 оноос эхлэлтэй Алтан ургийнхныг толгой дараалан мөрдөн, хүйс тэмтэрсэн аймшигт аллагаас амь гарсан болов уу? Тус сургуулиас төрөн гарсан төр нийгмийн зүтгэлтнүүд, 1937 оны их хэлмэгдүүлэлт, 60-иад оны &ldquo;сэхээтний төөрөгдөл&rdquo;-д өртөж алтан амиа алдаж, бүлээн цусаа урсган амьдрал ба хувь тавилангаараа хохирсон хүмүүсийн гэрэл зураг бидэнд олон олон зүйлийг бодогдуулна.

Зураг авхуулахаар хөл хөөр болж, ихэд хичээнгүйлсэн дүр төрхүүд, өвөр эгнээнд ярайн суугаа хүүхдүүд, дотуур байрны ахуй амьдрал, үлээвэр найрал хөгжим, уран сайхны үзүүлбэр, биеийн тамирын хичээл, анги танхимдаа буй багш нар, ёслолын арга хэмжээ, эмчийн үзлэг, ерөнхий эрдмийн хичээл, багш оюутнуудын хувцас хунар, нас хүйс, нүүр царай, харц. Энэ бүгдээс тухайн үеийн амьдралын нугачаа, тэдний үүрч байсан ачаа хариуцлага , улмаар улс орны эдийн засаг, улс төрийн нөхцөл байдал, төр засгийн бодлого зэргийг та бэлхнээ харж, уншиж болно. Өнгөрснөө харж өөрийгөө таних, итгэл үнэмшил, бахархал гуниглал, өрөвдөх, баярлах гээд хүний сэтгэлийн бүхий л утсыг хөндөх фото түүх.

1990 оны ардчилсан хувьсгалаар улс орон маань улс төр, эдийн засгийн цоо шинэ харилцаанд шилжихэд зах зээлийн шаардлага хангаж чадахуйц мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэх мандаттай 1991 онд байгуулагдсан&nbsp;Эдийн засгийн коллежоос&nbsp;үүдэлтэй СЭЗДС, СЭЗИС Монголын дээд боловсролын салбарт хувьсгал хийснийг өгүүлэх гэрэл зургууд.

Зуун жилийн өндөрлөгөөс ирээдүйгээ хэрхэн төсөөлөх вэ? Ирээдүйд чиглэсэн бидний алсын хараа юу билээ? Орчин цагийн боловсролыг чухам ямар хүчин зүйлс тодорхойлох вэ? Дээд боловсрол нь та ахуй амьдрал аа яаж авч явхаас эхлээд сэхээтэн, хүмүүн байх соёлыг эзэмших тухай мөн үү? Технологийн үсрэнгүй хөгжил түүнийг дагаад хүмүүн нийгмийн харилцаа улам нарийн төвөгтэй, туйлын эмзэг болж буй нь тодорхойлогч хүчин зүйл гэж үзэж байна.

Мэдээллийн технологи, хиймэл оюун ухаан, их өгөгдөл, аж үйлдвэрийн 4 дүгээр хувьсгал, биотехнологи, генийн инженерчлэл, шинэ материал, одон орон, сансар судлалын хөгжил бүхнийг маш хурдацтай өөрчилж байна. Эдгээр өөрчлөлт боловсролын салбарт тусгалаа олоод эхэлсэн хэдий ч цаашид улам урьдчилан таамаглах аргагүй хувьсгалт өөрчлөлт авчрах нь илт байна. Ийм нөхцөлд дээд боловсролын сургалтын байгуулага, түүний оюутан, багш, сургалт, эрдэм шинжилгээ гэж чухам юу болох, ямар агуулга хэлбэртэй болж өөрчлөгдөх, хэрхэн зохион байгуулагдах ёстойг харгалзан сургуулийнхаа ирээдүйг тодорхойлох зайлшгүй шаардлага үүсжээ.

Үнэндээ, өнөөгийн ерөнхий болон дээд боловсролын сургуулийн тогтолцоо бол 18-20 дугаар зууны &ldquo;үйлдвэржилт&rdquo;-ийн эрин үеийн эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлсэн тогтолцоо билээ. Хэдийгээр сүүлийн 30 гаруй жилд дэвшин өөрчлөгдөж байгаа ч үндсэн агуулга, хэлбэр, мөн чанар нь хэвээр байсаар. Үйлдвэрийн дамжлага маягаар нэг хэвд цутган &ldquo;үйлдвэрлэх&rdquo; тогтолцоо хэвээр оршсоор байна. Хэдий ганцаарчилсан, хувь хүний хэрэгцээг харгалзсан сургалтын шийдэл, хэлбэрийн тухай ярьж эхэлсэн ч нийтлэг болж амжаагүй байна.

СЭЗИС &ldquo;Эрхэм баян эрдэм&rdquo; уриа дор&nbsp;олон улсын жишигт нийцсэн, цахим, энтрепренер&nbsp;их сургууль болон хөгжиж, улмаар даян дэлхийн тогтвортой хөгжил, эх орныхоо өрсөлдөх чадварт үнэ цэнтэй хувь нэмэр оруулах манлайлагчдыг бэлтгэхийг эрхэм зорилгоо хэмээн тунхагласан билээ.

Бид дэлхийн иргэн, мэргэжилтэн бэлтгэхийн тулд дээд боловсролд нэвтрүүлж буй&nbsp;олон улсын тэргүүн туршлага, шинэлэг инновац, санаачилгыг&nbsp;бүтээлчээр, цаг алдалгүй Монголын хөрсөнд нутагшуулахыг зорьж байна. Өнөөдөр бид гадаадын 10 сургуультай хамтран 40 хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа төдийгүй, гадаадын 135 бакалавр, магистрант, докторант сургаж, олон улсын чанарын баталгаажуулалтын тэргүүлэх байгууллага ACBSP-ээр бүрэн магадлан итгэмжлэгдэж, олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөнөөс гадна дэлхийн дээд боловсролын сургалтын байгууллагуудын эрэмбийг тогтоодог Times Higher Education байгууллагын их сургуулийн нийгмийн үр нөлөөний эрэмбэд Монгол Улсаас анх удаа багтаад байна. Мөн олон улсын мэргэжлийн холбоодод (ACCA, CIMA, CFA) өндөр түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн амжилтаар 100 жилийн ойгоо угтаж байна. Энэ бол бидний олон улсын жишигт нийцсэн их сургууль болох нүсэр ажлын дөнгөж эхлэл юм.

Бид&nbsp;цахим шилжилтийг&nbsp;цогцоор нь хийж байж л Дижитал хувьсгалын үр шимийг Монголдоо түгээнэ. Үүнийг тодотгох үүднээс энгийн жишээ авъя. Их сургуулийг барилга кампусаар төсөөлдөг нийтлэг хандлага нийгэм, олон нийтийн дунд байсаар байна. Гэтэл мэдээллийн технологийн энэ эрин үед нарийн мэргэжлийн ойлголтыг интернэтээс хүссэн цагтаа, хүссэн орчиндоо хүлээн авч бие даан сурах боломж бүрдсэн. Ур чадвар, мэдлэг хуваалцах талбарууд (Skill share платформууд) цахим сургалт болон нээлтэй их сургууль зэрэг сургалтын уламжлалт бус хэлбэрүүд цаашид улам л нэмэгдэж, хязгааргүй их боломжийг бий болгоно. Дэлхийн аль ч улсаас цахимаар судлаач, багш нарыг урьж ажиллуулах, хэнийг ч гэсэн оюутнаар элсүүлэх, салбар салбарын хамтарсан судалгаа хийх боломжийг цахим шилжилт олгоно.

Дижитал сургалт нь их өгөгдөл дээр тулгуурлах бөгөөд эл чиглэлийн ур чадвар, өгөгдлийн ёс зүй, хувийн мэдээлэл хамгаалах технологийг хэн хүнгүй эзэмших нь сонголт биш харин зайлшгүй хэрэгцээ болжээ. Сургалтын агуулга, хөтөлбөрийг үүнд нийцүүлэн шинэчлэх, AR болон VR зэрэг дэвшилтэт технологийг сургалтын үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэх, мэдээллийг зохистой ашиглаж чаддаг мэргэжилтнүүдийг бэлтгэх шаардлага зүй ёсоор тулгарч байна. Хиймэл оюун ухаан, биотехнологи, цахим хөгжлийн өргөн боломжийг хариуцлагатай, ёс суртахуунтай хэрэглэх чадвартай иргэн бэлтгэх нь бүх шатны боловсролын үүрэг билээ.

Энэ мэтчилэн боловсролын салбарт хөгжлийн олон чиг хандлага нэгэн зэрэг, хурдацтай өрнөж байгаа нөхцөлд асуудалд бүтээлчээр хандаж, өөрийн боломжоо зөв тооцоолон орчин цагийн сорилт дуудлагад хөл алдахгүй байхын тулд энтрепренер сургууль&nbsp;байх ёстой. Өнөөгийн дээд боловсролын тогтолцоо гологдож байгааг ил шүүмжлэн ярьдаг боллоо. Диплом чухал уу, оюутан төвтэй сургууль хэдий настай вэ? Юу мэддэг, чаддагаас гадна ямар хүн чанар эзэмшсэн байх нь чухал вэ? Нухацтай сэтгэлгээ, дасан зохицох болон багаар ажиллах чадвар, бүх насаараа суралцах дадал, сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх, удирдах чадвар, гоо сайхан болон ёс зүйн мэдрэмж, гадуурхал ялгаварлалгүй харилцаа зэргийг сургалтын цөм болгох шаардлага бодитой болсон байна.

Нийгэмд хувь нэмрээ оруулдаг судалгаа инновацын төв, ухаалаг ХАА, байгаль орчин, тогтвортой хөгжлийн дуу хоолой байхын тулд энтрепренер байх зайлшгүй шаардлагатай.

Багш гэж хэн байхыг ч эргэн харах цаг болжээ. Мэдлэг бол хүч, харин боловсрол бол эрх чөлөө гэсэн сургаалыг санаж хувь хүний эрх, эрх чөлөө, ардчиллыг үнэт зүйлсээ хэмээн гүнээ ухамсарласан иргэн төлөвшүүлэхэд багш бүр хувь нэмрээ оруулах нь зүй. Багш бол номлогч биш харин дасгалжуулан, зөвлөн туслагч, сургалт, судалгааны хамтрагч, үнэ цэн, үнэт зүйлсийг хамтран бүтээгч байх шаардлагатай. Багш судлаачид салбар дундын төсөл дээр суурилсан сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцдаа оюутнуудад тухайн мэргэжлийн нарийн, төвөгтэй ур чадвар, мэдлэгийг эзэмшүүлэх чадвартай байх ёстой.

Сургалтын хугацаа ч уян хатан байх ёстой болжээ. Дөрвөн жил сургаж төгсгөх гэхээсээ шаардлагатай &ldquo;кредит&rdquo; ээ үе шаттай цуглуулан төгсдөг системийг зоригтой нэвтрүүлэх цаг ирсэн гэж үзэж байна.

Товчхондоо, СЭЗИС нь сургалт, эрдэм судлал, хамтын ажиллагааны дэд бүтэц бүхий, баялаг хөрстэй, үржил шимтэй тариалангийн талбай мэт нээлттэй талбар байж, тэр талбай дээр нэг нь үр тариа, нөгөө нь жимс жимсгэнэ, удаах нэгэн нь ой мод, өөр нэг нь цэцэг тарьж, бас нэг нь мал сүргээ өсгөх боломжийг үүсгэн, тэтгэдэг эрдэм мэдлэгийн уурхай байх юм.

Эцэст нь, СЭЗИС-ийн багш, оюутан, төгсөгчид, ажилтнууддаа гүн талархал илэрхийлье. Та бүхний хичээл зүтгэл, хүсэл тэмүүлэл UFE ийн түүхийг бүтээсэн. Одоо бид хамтдаа алсын хараатайгаар ирээдүйд аялж, СЭЗИС-ийг ирэх зуун жилийн хөгжлийн түүчээлэгч гэрэл болгох болно. Энэ түүхэн мөчийг хамтдаа тэмдэглэж буй Та бүхэндээ эрхэм баян эрдэм мэдлэгийг дээдлэн, эрхэмлэж явахыг хүсэн ерөөе.

Нийтэлж буй зүйлдээ нухацтай ханддаг сэтгүүл дээр нийтлэгдсэн материалыг би унших дуртай. Бичихийн хувьд уул нь, нэг санаа хэлчих юмсан, нэг асуудлыг ч гэсэн өөр өнцгөөс хараасай гэж бодож байдаг. Сүүлийн үед бусдад хүргэх урам сонирхол эрс багасаж, өөрийнхөө сониучлалд хөтлөгдөөд юм бичээд байна уу гэж өөрийгөө &ldquo;хардаж&rdquo; суугаа шүү.

Сониучхан клубын оюутнуудын асуултанд хариулсан байдал.

2024-01-23

<ul>
	<li>Та сайт (www.amarjargal.org) хөтөлж, сонин хэвлэлд нийтлэл бичиж, ярилцлага өгч харагддаг. Бид эссэ бичих гээд л бөөн юм болдог. Таны бичих арга барилыг сонирхож байна?</li>
	<li>Арга барил гээд сүртэй юм байхгүй. Миний &ldquo;үндсэн ажил&rdquo; нь унших бичих. Хамаг цагийн 80-90 хувь нь унших, үлдсэн нь тэмдэглэл хийх, бичих. Гэхдээ завсраар нь уулзалт хурал, яриа хийх гэх мэт зайлшгүй мөртлөө, үр дүн тун багатай ажлууд зөндөө гардаг. Элдэв хурал зөвлөгөөн дээр харах унших ёстой зүйлээ урьдчилан бэлтгээд очдог учраас нэг талын зүгээр болов ч, хүмүүс ярьж байхад нь өөр юм хийгээд байх муухай л даа. Тиймээс бусдад анзаарагдахгүйгээр унших зүйлээ уншиж сурсан. Түгжрэл гэж &ldquo;сайхан юм&rdquo; байна. Унших бололцоогүй хэдий ч, би сонсох ёстой подкастууд, төрөл бүрийн лекцүүдийг татаж аваад машиндаа, алхаж байхдаа сонсдог. Англи орос хэлээр гайгүй ойлгодог учраас лекц ярианы хурдыг нь 1.25 заримдаа 1.75 тавьж байгаад сонсдог болохоор нэлээн юм сонсож амждаг.</li>
	<li>Юм бичих орчны талаараа яриач? хаана, ширээ сандал?</li>
	<li>Голдуу л гэртээ, эсвэл ажлын өрөөндөө бичнэ. Ширээ компьютер байхад л хангалттай. Заримдаа дэвтэр цаасан дээр бичихдээ их таашаал авдаг. Харамсалтай нь цаасан дээр бичсэн зүйлээ тэртээ тэргүй компьютерт оруулах шаардлагатай байдаг учраас нэг ажлыг хоёр хийгээд байгаа юм шиг. Тиймээс голдуу л компьютерт шууд оруулдаг. 
	Өмнө нь, оффисын программыг МАС дээр суулгаж байгаад хэрэглэдэг байсан учраас заавал өөрийн ширээндээ суух хэрэгтэй байсан. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд word, notion, roam research, outlook гэх мэтийн миний тогтмол хэрэглэдэг апп-ууд бүгд онлайн байгаа учраас интернэт сүлжээнд холбогдсон аль ч компьютер дээр ажиллах боломжтой. Ялангуяа гадаадад явж байхад тун тустай. Тэгээд ч iPad гэж нэг сайхан юм байна. Энд бараг гурван мянга шахам ном зохиол судалгааны ажил багтаж байгаа. iPhone дээр ч ойр зуурын юм бичнэ ш дээ. Саяхан journal гэж апп IPhoned ороод ирсэн түүнийг нэлээд сонирхож туршиж байна. 
	Мөрөөдөл гэвэл &ndash; ой модтой ууланд, нэгэн модон байшинд, сонирхсон зүйл ээ бичээд суух мөрөөдөл байдаг. Мөрөөдөл л юм даа.</li>
	<li>Юм бичиж эхлэхээсээ өмнө та яг яадаг вэ? үзэг цаасаа цэгцлэх гэх мэт?</li>
	<li>Аа, бас жаахан маяглана аа, ширээн дээрх юм аа нааш цааш болгох гэх мэт. Аяга кофе хажуудаа тавих шиг гэх мэт юм бий. Гол нь бичих гэсэн сэдвээ барьж авхаас зүрхшээгээд л байгаа хэрэг. Хэн нэгэнд захиалгаар юм бичих, сонирхолгүй сэдэв хэдий ч зайлшгүй нэг юм бичих ёстой гэх мэтчилэн. Ёстой нөгөө дургүйд хүчгүй гэдэг л дээ. Гэхдээ өөрийгөө сахилгажуулан шаардлагатай, хэрэгтэй, албатай, үүрэгтэй, ёстой гэх мэтээр хүчлэн өөрийгөө суулгаад эхний санаа, өгүүлбэрээ бичээд авбал цааш гайгүй урсаад явдаг. 
	Асуудал нь толгойнд цэгцрээд эхлэхээр бичих хялбар, гэхдээ бас зөв нэр томьёо томьёолол олох гэж нэг ажил байдаг. Болдогсон бол монгол, англи, орос үгс, нэр formula, terms и сравнение нэг өгүүлбэрт хутгаад бичдэг бол тун амар аа гэж боддог. Тэнэг бодол байх л даа гэхдээ. (инээв) Миний мэддэг хэлний үгийн запас (сан) тус тусдаа их бага гэж би өөрийгөө голдог харин гурван хэлнийхээ, мөн дээр нь франц, немец, хятад, япон зэрэг хэлээр түгээмэл хэллэг ашиглавал хүмүүс ёстой жонхуу гэх байх л даа. 
	Дайн ба Энх ийг аваад үзээрэй: орос франц. Сүүлийн үеийн уран зохиолд нэг хэсэг нэг хэлээр тэгснээ өөр хэлээр, тэгснээ бүр гуравдах хэлээр бичсэн байдал нэлээд үзэгдэх болсон. Глобалчлалын үр дагавар. Надад бол сонин авууштай санагдсан. Нөгөө талаас үндэсний онцлог, ялгарлаа алдахгүй байхын тулд эх хэлээ цэвэр байлгах ёстой гэсэн аргумент бас л анзаарууштай. Ямар ч болсон би хувийн тэмдэглэл бичихдээ хамгийн цөөн үг хэрэглэж буй хэлээр нь бичдэг юм билээ. Тэгээд ч нэг хэлнээс нөгөө рүү шилжин бичих нь, ярих, сэтгэх нь тархи толгойн ажиллагаанд тун тустай гэж хаана билээ нэг судалгаа уншиж байсан юм.(инээв)</li>
	<li>Одоогийн хүмүүс гарчигнаас хэтэрч юм уншихаа больсон гэдэг. Та &hellip;</li>
	<li>Харин тийм. Бусдыг, ямар ч болсон бусад улс төрчдийг бодвол би харин сайн уншдаг шүү. Хэн нэг нь хүч хөдөлмөр, цаг зав гаргаад хийсэн зүйл. Хүнд хэрэгтэй ямар нэгэн тоо баримт, санаа байх ёстой гээд л үзэг харандаа бариад л доогуур дээгүүр нь зураад л уншдаг. Миний шүүлтүүр сайн: улс төр, эдийн засгийн сэдвээр хэнийг унших эсэхээ гадарладаг болсон хойно нэг их ачаалалтай биш. Шинэ юм хэлдэг хүн ховор. Тухайлбал, улс төрд орж буй залуусын дунд мэдээжийн үнэнийг давтсан, хоосон цэцэрхсэн нь хэтэрхий олон байгаад харамсаж байна. Нэг тийм популист байхгүй бол болдоггүй юм байлгүй дээ. Нийтэлж буй зүйлдээ нухацтай ханддаг сэтгүүл дээр нийтлэгдсэн материалыг би унших дуртай. Бичихийн хувьд уул нь, нэг санаа хэлчих юмсан, нэг асуудлыг ч гэсэн өөр өнцгөөс хараасай гэж бодож байдаг. Сүүлийн үед бусдад хүргэх урам сонирхол эрс багасаж, өөрийнхөө сониучлалд хөтлөгдөөд юм бичээд байна уу гэж өөрийгөө &ldquo;хардаж&rdquo; суугаа шүү.</li>
</ul>

Тэгэхэд миний буурай ээж &ldquo;хүүхдийн тархи толгой эргүүтүүлээд одоо уншихаа боль, номын цагаан солио тусна&ldquo; гэдэг байж билээ.

&nbsp;

Би багадаа ном их уншдаг хүүхэд байлаа. Тасралтгүй л уншина. Тэгэхэд миний буурай ээж &ldquo;хүүхдийн тархи толгой эргүүтүүлээд одоо уншихаа боль, номын цагаан солио тусна&ldquo; гэдэг байж билээ.

Буурай ээж маань сүрхий боловсролтой хүн байгаагүй ч 19 зууны нэрт гүн ухаантан атейзмд суурилсан метафизик болон&nbsp;этикийн&nbsp;системийг хөгжүүлсэн, эртний аскетизм, бусдын төлөө өөрийгөө үгүйсгэх зэрэг эртний&nbsp;Энэтхэгийн&nbsp;гүн ухааныг түгээн дэлгэрүүлсэн, пессимизмын&nbsp;философийн&nbsp;төлөөлөгч гэгддэг Артур Шопенгауэртэй (1788-1860) адилхан санаа хэлж байгааг тэр үед би яаж&nbsp;мэдхэв&nbsp;дээ.

Унших ба номын тухай гэсэн түүний бүтээлд&nbsp;&nbsp;(Артур Шопенгауэр,&nbsp;Полное&nbsp;собрание сочинений. М., 1910.&nbsp;&nbsp;Т. III. &mdash; С. 842 &mdash;851.) нэг ийм хэсэг байдаг:&nbsp;

<ul>
	<li>Когда&nbsp;мы&nbsp;читаем, за нас&nbsp;думает&nbsp;другой:&nbsp;мы&nbsp;только&nbsp;воспроизводим&nbsp;его&nbsp;умственный процесс.</li>
	<li>Вследствие&nbsp;этого&nbsp;при&nbsp;чтении&nbsp;мы&nbsp;избавлены в значительной степени kт&nbsp;работы&nbsp;мысли. Отсюда чувствительное облегчение&nbsp;при&nbsp;переходе от&nbsp;работы&nbsp;собственной&nbsp;мысли&nbsp;к&nbsp;чтению.&nbsp;</li>
	<li>&hellip;&nbsp;кто&nbsp;читает&nbsp;очень&nbsp;много&nbsp;и&nbsp;почти&nbsp;целый&nbsp;день, а остальное&nbsp;время&nbsp;проводит,&nbsp;ни&nbsp;о&nbsp;чем&nbsp;не&nbsp;думая,&nbsp;тот&nbsp;постепенно утрачивает способность мыслить самостоятельно, &mdash;&nbsp;как&nbsp;человек,&nbsp;постоянно&nbsp;находящийся в&nbsp;седле, в&nbsp;конце&nbsp;концов&nbsp;разучивается&nbsp;ходить.&nbsp;</li>
	<li>Так&nbsp;и случается с&nbsp;очень&nbsp;многими учеными:&nbsp;они&nbsp;дочитываются&nbsp;до&nbsp;глупости.&nbsp;Ибо&nbsp;постоянное,&nbsp;во&nbsp;всякую&nbsp;минуту&nbsp;вновь&nbsp;возобновляемое,&nbsp;чтение&nbsp;еще&nbsp;более&nbsp;калечит&nbsp;ум,&nbsp;чем&nbsp;постоянный физический&nbsp;труд:&nbsp;ведь&nbsp;последний&nbsp;все&nbsp;же&nbsp;дает&nbsp;возможность предаваться собственным мыслям.&nbsp;</li>
</ul>

Ходоодоо элдэв&nbsp;хаягдлаар&nbsp;дүүргээд байвал гэдэс өвдөхөөс гадна хамаг бие хордож бөөн юм болдогтой адил тархи толгойгоо хэрэгт хэрэггүй юм аар дүүргээд байвал мангар болдог. Шингээж чадахгүй. Тиймээс юу унших, хэзээ яаж унших аа мэддэг байх, түүнд суралцах хэрэгтэй.&nbsp;

Номын тавиур дээр тоосонд дарагдсан тэр их ном бүтээл бидний эндүүрэл төөрөгдөл,&nbsp;мунхаг-лалын&nbsp;гэрчилгээ. Өчнөөн төчнөөн ном хэвлэгдэн гарч байгаа ч жилийн дараа &ldquo;амьд&rdquo; үлдэх нь хэд билээ.&nbsp;

&ldquo;Хаашаа ч харсан хүн&nbsp;төрхтэй&nbsp;засаршгүй&nbsp;харц хаа саагүй ялаа мэт үржиж, хоосон орон зайг бүхнийг дүүргэж, бохирдуулан бузарлаж байдаг&rdquo; гэж А. Шопенгаур бичжээ.&nbsp;Тиймээс&nbsp;хогийн ургамал&nbsp;газар&nbsp;сайгүй тархаж үр тариа улаан буудайн орон зайг булааж буй мэт бусдын тархи толгой эргүүлсэн ном, ялангуяа&nbsp;сошиал&nbsp;орон зайд тарааж буй бүхнээс хол бай.&nbsp;

А. Шопенгаур &ldquo;ном худалдаж авхад унших цагийг нь бас давхар авдаг бол тун сайхнаа&rdquo; гэсэн шиг&nbsp;сайн ном зохиолд зарцуулах цаг завийг хэдэн зоос олох зорилготой муу ном, зохиолчид&nbsp;эзэлж, асар их хохирол учруулж байна.

<blockquote>
Энэ түм буман хэрэггүй юмнаас эрэл хийж юм олох гэж цаг заваа зарж, өөрийгөө эргүүтүүлж байхын оронд юм уншихгүй байх нь бараг чухал боллоо.&nbsp;Тиймээс нэгэн алдартай үгийг хөрвүүлэн &ldquo;Хөгийн,&nbsp;новшийн юм уншихад нас даанч урт юм, хэрэгтэй чанартай юм уншиж судлахад нас даанч ахар&rdquo; гэлтээ.&nbsp;
</blockquote>

Үр дүнтэй байхын тулд:&nbsp;

1.&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Агуу хүмүүсийн бүтээлийг л болж өгвөл төрөлх хэлээр нь эсвэл тун сайн орчуулгаар унших,&nbsp;илүү таашаал хүртэх оюуны соёлтой бол.&nbsp;

2.&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&ldquo;Repetitio est mater studiorum&rdquo;. &ldquo;Повторение&nbsp;мать&nbsp;учение&rdquo;. Давтан, дахин уншиж бай.&nbsp;Юугаар төгссөн гэдгийг мэдэж байгаа&nbsp;болохоор&nbsp;яаж яваад, хаана ямар хэлхээ холбоос, дараалал байгаад тэр төгсгөлд хүрэв гэдгийг энэ удаа уншихдаа анхаар. Өөрөөр хэлбэл, анатоми&nbsp;(гэдэс дотор нь орох), логик, учир начрыг илүү тод харах боломжтой. Түүнээс гадна давтан уншихад арай өөр урам зоригтой духтай уншдаг&nbsp;

3.&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Хэсэг уншаад завсарлаад юу уншиж, юу ойлгов гэдгээ тунгаа.&nbsp;Төрсөн санаа оноогоо цаасан дээр буулга.&nbsp;Цаасан дээр буулгасан тэмдэглэл хэрэгтэй хэдий ч элсэн дээр үлдээсэн мөр шиг арчигдаад л замхарна. Тиймээс тэмдэглэлээ яаж хөтлөх, юу тусгах, хэрхэн ангилах цэгцлэх талаар бас суралцах&nbsp;ёстой&nbsp;юм.&nbsp;

4.&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Уншсан бүтээлийнхээ гол гол санааг илэрхийлсэн зохион бичлэг (эссе) хийдэг дадал зуршилтай бол, энэ чиний&nbsp;оюун&nbsp;ухааны чанар&nbsp;чансааг&nbsp;харуулна. Тархины хэмжээ, сэтгэлгээний цар хүрээний (саарал вещество) чансааг харуулна.&nbsp;

5.&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Тархийг хөгжүүлж болно. Нэг арга байдаг: хүнд, хэцүү ном зохиол унших, сонгодог урлаг (балет, хөгжим, уран зураг, архитектур зэрэг) тогтмол сонирхох. Юм мэддэг хүмүүс, эртний (2000 түүнээс өмнө үеийн)&nbsp;сонгодогуудын&nbsp;зохиол унш гэж зөвлөдөг. Тэдний нэг өгүүлбэрт буй&nbsp;&nbsp;&ldquo;концентрация&nbsp;мысли&rdquo; маш өндөр, дээрээс нь зүйрлэл &ldquo;түрхсэн&rdquo; учраас тунгаан ойлгоход тун амаргүй. Жишээ нь, &ldquo;Ширнэн&rdquo;, &ldquo;Алтангэрэл&rdquo; нээгээд унших гэж оролдоод үзээрэй.&nbsp;

6.&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Эртний грек, латин, төвд&nbsp;санскрит&nbsp;хэл сурах, ханз бичиг сурах хэрэгцээний тухай яриад амны гарз болно биз. Хуучин монгол бичгээ ч сурах тухай ухуулаад ч хайран цаг. Харин ахуй амьдралд нь нэн даруй хэрэг болох, англи&nbsp;франц, герман, япон,&nbsp;солонгос, хятад, араб хэл&nbsp;сурахыг&nbsp;уриалмаар байна. Өнгөрсөн түүх соёлтой холбоотой байж чаддаггүй юм аа гэхэд одоо буй соёл иргэншилтэй хөл нийлүүлэн алхахын тулд гадаад хэл сурах тэр хэлээр нь ном зохиол унших нь сонголт гэхээсээ бодит хэрэгцээ болсон. Ялангуяа баяжих хүсэлтээ,&nbsp;карьер&nbsp;хөөгч нарт нэн чухал. Гадаад хэл эзэмшихийн нэг сайн тал нь өөрийн төрөлх хэлний гоо сайхныг, нөгөө &ldquo;чихнэ&nbsp;чимэг&rdquo; болдог юмыг мэдрэхэд тустай гэж би боддог.&nbsp;&nbsp;&nbsp;

Би тэр алдарт гүн ухаантан шиг ном уншихаа багасга гэж&nbsp;хэлж&nbsp;чадахгүй. Тэр үед хэвлэгдэж байсан ном тоо&nbsp;одооныхоос&nbsp;хэдэн&nbsp;мянга&nbsp;дахин цөөн байсан ч хэрэггүй юм&nbsp;хичээн&nbsp;гай тарж байгаа болон цаашид ямар хор&nbsp;хөнөөлтэйг&nbsp;тэрээр мэдэж байсан.&nbsp;

Өнөөдөр дэлхий дээр бараг 130сая ном байгаа гэж&nbsp;Гүүгл&nbsp;&nbsp;(<a href="https://mashable.com/2010/08/05/number-of-books-in-the-world/">https://mashable.com/2010/08/05/number-of-books-in-the-world/</a>) мэдээлж байна, Монгол улсын үндэсний номын санд 3 сая гаруй ном байгаа бөгөөд манай хүн амын 3/2 нь онлайн, тэдний бараг 2 сая нь фэйсвүүк&nbsp;хаягтай&nbsp;билээ. Эдгээр сувгаар ямар их мэдээлэл урсаж та бидний анхаарлыг хэдэн минут секунд татах гэж оролдож байгааг бодвол шүүлтүүр гарцаагүй хэрэгтэй. Тэр шүүлтүүр нь та бид өөрсдөө.&nbsp;

Товчхондоо, байгалаас&nbsp;заяагдсан оюуны чадавхын өгөгдөл нэн чухал хэдий ч эзэн хичээвэл түүнийг хөгжүүлж, үр дүнтэй ашиглаж болно.

Тэнэглэхийн&nbsp;тухай 5 дүрэм гэж байдаг.&nbsp;&nbsp;1976 онд&nbsp;Бэркли&nbsp;дэхь&nbsp;Калифорнын&nbsp;их сургуулийн эдийн засгийн түүхийн профессор Карло М.&nbsp;Циполла&nbsp;томьёолсон байдаг.&nbsp;&nbsp;Энэ хүн итали гаралтай бөгөөд 2000 онд өөд болсон юм.&nbsp;

Түүнийхээр бол тэнэг хүмүүс их элбэг, маш иррационал, өөртөө нэг их хожоогүй мөртлөө бусдад гай&nbsp;тарьдаг&nbsp;ингэснээрээ нийгмийн нийт хожоог&nbsp;хумигдуулдаг.&nbsp;&nbsp;Тэнэглэхийн&nbsp;эсрэг хамгаалалт байхгүй. Иймээс нийгэмд буй тэнэг&nbsp;бус-ууд&nbsp;нь тэнэгүүдээс илүү ихийг бүтээж байж л нийгэм оршино гэж тэрээр үзжээ.&nbsp;

Ингээд&nbsp;тэнэглэхийн&nbsp;5 дүрэм гэгч нь:&nbsp;

<ol>
	<li>Эрүүл хүмүүс эргэн тойрондоо буй тэнэгүүдийн тоог зайлшгүй дутуу тооцдог. Учир нь хүний&nbsp;эрхэлж&nbsp;буй ажил боловсрол гм хараад арай тэнэг биш байх гэж боддог.&nbsp;</li>
	<li>Тэнэг байх нь тухайн хүний ажил боловсрол гм огт хамааралгүй. Тэнэгүүд бол нийт хүн амд өгөгдсөн хувьсагч&nbsp;констант&nbsp;юм. Эр эм, хүйс, арьс өнгө, ажил мэргэжил, боловсрол, орлогоос үл хамааран тэдний тодорхой хувь нь тэнэг. Давос, НҮБ, УИХ-д гэсэн тэнэгүүд зөндөө байдаг. Яг хэд гэдгийг нь хэлэх аргагүй. Таах гэж оролдвол 1-р дүрмийг унш.</li>
	<li>Тэнэг хүн бусдад эсвэл хэсэг бүлэгт гай&nbsp;тарьдаг&nbsp;бөгөөд өөрөө хожиж буй юмгүй, заримдаа өөрийгөө бүүр хорлодог.&nbsp;Циполла&nbsp;үнийгээ&nbsp;тэнэглэхийн&nbsp;алтан дүрэм гэсэн.&nbsp;&nbsp;</li>
</ol>

Эдгээрээс гадна 3 төрлийн дүр төрхийг заасан. Эдгээр нь:&nbsp;

<ul>
	<li>өөрөө бөгөөд өрөөлийг хожуулдаг ухаантан</li>
	<li>өөрөө хожоод бусдыг хохироодог&nbsp;дээрэмчин</li>
	<li>өөрийгөө хохироогоод бусдыг баяжуулдаг арчаагүй.&nbsp;</li>
</ul>

Энэ бол та бидний дүр төрх. Бид заримдаа ухаантан, заримдаа дээрэмчин заримдаа арчаагүй байдаг. Харин тэнэг бол&nbsp;тэнэглэлдээ&nbsp;маш тууштай,&nbsp;тэнэглэхээс&nbsp;хэзээ ч&nbsp;хазайдаггүй. Тиймээс ийм хүмүүс тун аюултай. Тэдний тэнэгтээд байгаа учир шалтгааныг олох аргагүй. Жишээ нь, дээрэмчин бол өөрийнхөөрөө рационал үйл&nbsp;хөдлөлтэй, түүнийгээ дагадаг.&nbsp;Дээрэмчин өөртөө ашигтай байдлыг хайдаг. Өөрөө болон&nbsp;өрөөлийг&nbsp;хожуулах ухаан хүрэхгүй тул хэн нэгнийг хохироож өөрөө хожно. Муу муухай л хэрэг,&nbsp;&nbsp;гэхдээ чи өөрөө рационал бол&nbsp;дээрэмчнийг&nbsp;уншиж болно. Өөрийгөө хамгаалах урьдчилан сэргийлэх бололцоотой.&nbsp;

Тэнэг хүнтэй бол яах ч аргагүй. Тэнэг хүн бол ямар ч бодолгүй, төлөвлөгөөгүй, &nbsp;ямар ч&nbsp;&nbsp;хожоогүй, ямар ч үндэслэлгүй, хамгийн боломжгүй газар, цаг мөчид&nbsp;чамруу&nbsp;дайрна. Тэнэг хэзээ хаана яагаад яаж дайрахыг чи тааж мэдэхгүй. Тийм хүнтэй учирвал зугтах аргагүй тэр хүний &ldquo;ташаалд&rdquo; та үлдэнэ. Эндээс дараагийн дүрэм гарч ирнэ.&nbsp;

4. Тэнэг хүн ямар их хор хохирол учруулах чадал, боломжтойг эрүүл хүн дутуу үнэлдэг. Тэнэг хүнтэй хаа нэг газар, хэзээ нэгэн цагт, ямар нэгэн нөхцөлд&nbsp;учрах&nbsp;нь ямар том алдаа болохыг дутуу үнэлдэг. Эрүүл хүн өөрсдөө тийм байдалд ордог.

5. Тэнэг хүн бол хүн гэдэг амьтан дотроос хамгийн аюултай. Тэнэг хүн&nbsp;дээрэмчнээс&nbsp;илүү аюултай.&nbsp;Тэдний эсрэг та юу ч хийж чадахгүй. Тэдний&nbsp;тарьсан&nbsp;гай&nbsp;гамшгаас&nbsp;болоод сүйрч буй нийгэм улс орон бишгүй байна.

Сөнөж буй нийгэмд тэнэг эрүүлүүдийн тоо&nbsp;оройлцоо, гэхдээ бас арчаагүй хүний эзлэх хувь өндөр. Мөн тэнэглэх янзтай дээрэмчид олон. Нэг иймэрхүү бүтэцтэй нийгэм бүрдэхээр улс орон тамын замаар орно гэж&nbsp;Циполла&nbsp;бичсэн байдаг. Тэнэгүүдээс тооны хувьд арай эрүүл&nbsp;нь илүү байж л, тэдний тарих гарз&nbsp;хохирлоос&nbsp;илүүг бүтээж байж л бид орших болно.

&nbsp;

<h3 style="text-align:center">Монгол эдийн засгаа аврах тухай&nbsp;</h3>

&nbsp;

Манай Монгол шиг жижиг, нээлттэй эдийн засагт боломжоос илүү хор хохирол учруулахуйц байдлаар дэлхий ертөнц өөрчлөгдөж байна.  &nbsp;

Бид, олон арван жил Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөл буюу СЭВ, ЗХУ-д бүрэн найдаж, тэднийгээ мөнхийн мэт ойлгон хамаг хөрөнгө нөөцөө даатган явсаар социалист систем задран нурахад ёстой &ldquo;нусаа хацартаа нааж&rdquo;, аймшигт цохилтод өртсөн билээ. 90 оноос хойш гадаад худалдаа, харилцааны чиглэл өөрчлөгдсөн  ч эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо олж авах зорилтдоо хүрч чадалгүй явсаар ирлээ.  &nbsp;

Монголын эдийн засгийн хараат, эмзэг байдлыг ямар нэгэн давагдашгүй хүчин зүйлсээр тайлбарлаж ирсэн ч, ерээд онд олдсон &ldquo;үүлэн цоорхой-г&rdquo; ашиглаж чадалгүй явсаар өдий хүрсэн юм.  &nbsp;

Бид, өөрсдийн арчаагүй, алсын хараа, бодлогогүйн гайг өнөөдөр өрөнд баригдсан, эдийн засгийн хөшүүн, өөрчилж чаддаггүй ганц салбарт моно-бүтэц, иргэдийн нуруунд үүрүүлсэн учир замбараагүй дарамт ачаалал, боловсрол, орлого, баялаг, үнэт зүйлс, хүртээмжийн өсөн нэмэгдэж буй ангал, хууль эрх зүйн чадамжтай эсэх нь эргэлзээтэй, авлигад бүрэн идэгдсэн төрийн алба, улс орны эрх ашгийг илэрхийлэн хэрэгжүүлэх чадваргүй төрийн институт зэргээс амсаж байна. Хуулийн засаглал, ардчилал үгүйсгэгдэж автократ дэглэм тогтож байна. &nbsp;

Чөлөөт эдийн засаг, чөлөөт худалдааны зарчмыг баримтлан, олон улсын төрөлжсөн байгууллагуудыг дагаж байхад &ldquo;бас учиртай гэж&rdquo; итгэж байсан нь талаар өнгөрч,  &ldquo;дашийн шог&rdquo; болжээ.  &nbsp;

Бусдад санал болгох юмтай нөхцөлд, нээлттэй эдийн засаг нь ажилладаг байтал бидэнд газар шороогоо ухуулахаас өөр наймаалах зүйл олдсонгүй. Монголчууд бид ямар ч нөлөө үзүүлэх боломжгүй, чадахгүй субъектүүдэд хувь заяагаа даатгаад, хөөрөөд яваад байжээ. Тиймээс ч 5 тэрбумын валютын нөөц, эдийн засгийн 5 давсан хувийн өсөлт зэрэг, ер нь ямар ч өсөлт байлаа гэсэн бидний улс төр, эдийн засаг, нийгмийн бодлогын алдааг засахгүй юм байна.  &nbsp;

Үлгэр домог, мөрөөдөл дуурайл болж байсан Америкийн ноёрхол, давамгайлал бас цаг хугацааны хязгаартай гэдгийг тооцож чадсангүй. Олон тулгуурт дэлхийн дэг журам бодитой биежиж байгааг хараагүй мэт явсаар л байна. Дэлхийд ноёрхлоо алдаж буй, шинээр хүч түрэн гарч ирж буй улс орнуудын зөрчил нь геополитикийн зөрчилдөөн, технологи, патент, худалдаа, валют гэх мэт төрөл бүрийн гибрид дайны хэлбэрээр илэрч, тив дэлхий бүхэлдээ болон улс гүрэн доторх хямрал нь поли ба перма шинжтэй боллоо.    &nbsp;

Хамгийн аюултай нь, АНУ өөрийн ноёрхлоо өөрөө нурааж буй байдал юм. АНУ-ын &ldquo;liberation day&rdquo; гэгчээрээ зарласан бодлого  дэлхий дахины дэг жаягт асар их өөрчлөлт нэгэнт гарсныг  ямар ч эргэлзээ төрүүлэхгүйгээр харууллаа. Дэг, дүрэм журамд суурилсан даяарчлал, чөлөөт худалдааны эрин үе дууслаа. Одоо хүчтэй нь дур зоргоороо авирладаг, протекционист, аюултай шинэ үе шатанд орж байна. &nbsp;

Уул нь, АНУ олон арван жилийн турш эрх чөлөөний бэлгэдэл, чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн үндэс суурь, баталгаа байсаар ирсэн. Тэрээр чөлөөт худалдааг дэмжиж, дүрэм, журам, тодорхой хэм хэмжээнд суурилсан олон талт худалдааны тогтолцоог бий болгох ажлыг манлайлан удирдаж байв. Энэхүү тогтолцоо нь даян дэлхийд төдийгүй АНУ-д  ч урьд өмнө байгаагүй ашиг хонжоо, тогтвортой байдал, хөгжил цэцэглэлтийг авчирсан юм.  &nbsp;

Үнэндээ, Дэлхийн худалдааны байгууллагын (WTO) систем төгс биш, гэхдээ огт дүрэмгүй байснаас арай дээр гэж бид үзэж ирсэн, тиймээс бусад олон улс оронтой хамт түүний дүрмийг шинэчлэх, тогтолцоог нь төгөлдөржүүлэх сайжруулах шинэчлэлийг шаардаж ирсэн бөгөөд одоо ч оройтоогүй байна.  &nbsp;

Харамсалтай нь, АНУ өөрийн гар бие оролцон бүтээсэн системээ шинэчлэн реформ хийхийн оронд уг системийг бүхэлд нь нурааж байна. Reciprocal tariffs буюу улс орон тус бүрд нь таарсан хариу гаалийн татвар тариф тогтоох гэдэг нь WTO-гийн үндсэн зарчим (бусдыг ялгаварлан гадуурхахгүй байх гэсэн), түүний үндсэн архитектурыг бүрэн эсэргүүцэж байгаа хэрэг юм. &nbsp;

АНУ нь Монгол улстай $396.6 сая экспорт (2023 онтой харьцуулбал 136% өсөлт), $27сая импорт  (2023 онтой харьцуулбал 12.6% буурсан) хийсэн бөгөөд худалдааны тэнцэл нь $369 сая Америкийн талд ашигтай байгаа юм. Трампын бусад улс оронд тариф ноогдуулахдаа ашигласан томьёогоор тооцвол Монгол улс Америкийн бараа товарт 47% хувийн татвар ноогдуулах ёстой болно. Манай өчүүхэн экспортод ноогдуулж буй 10 хувийн татварын шууд нөлөө одоохондоо хязгаарлагдмал байж болох ч бусад улс орон АНУ-тай адил аашилж, WTO-г орхиж, зөвхөн өөрсдийн нөхцөлөө тулгасан худалдаа хийвэл юу болох вэ?  &nbsp;

Эл байдал нь бүх улс үндэстнийг, ялангуяа Монгол шиг жижиг үндэстнүүдэд дарамт, гай зовлон авчрах болно. Бид шахагдаж, үл тоомсорлогдох, ганцаараа орхигдох эрсдэлд орно.  &nbsp;

Монгол улс хариу (америкийн логикоор 47%) тариф тогтоохгүй нь мэдээж. Гэхдээ манайх шиг зүгээр хараад суух улс орон хэд байх бол? Хэдийгээр, тарифаар хариу барихгүй ухаалаг хандлагатай бодлогыг үргэлжлүүлнэ гэсэн Энэтхэгийн жишээ байгаа боловч бид тэдэн шиг эдийн засгийн хүчирхэг орон биш.  БНХАУ Америкийн бүх импортод 34 хувийн татварын хариу  тогтоож байгаагаа зарлав. Тарифын бус зарим хориг ч тавьж байх шиг байна. Бид, хятад шиг хариу барих чадвартай улс биш. Зарим нэг нь, хэдийнээ &ldquo;хадгаа бариад&rdquo; Америкийн ерөнхийлөгчид бараалхаж байна. Хэн түрүүлж гуйсан нь хожно шүү гэсэн дохиог Америкаас цацаж байна.  &nbsp;

Тарифын дайн анх удаа болж байгаа юм биш л дээ. 1930-аад онд ийм зүйл болж байсан түүхтэй. Тэр үеийн тариф худалдааны дайн нь зэвсэгт мөргөлдөөн, улмаар дэлхийн хоёрдугаар дайнд хүргэсэн юм. Өнөөгийн нөхцөл байдал ойрын сар, жилүүдэд хэрхэн өөрчлөгдөхийг хэн ч хэлж чадахгүй хэдий ч дэлхий дахинд бүхэлд нь томоохон аюул учирч болзошгүйг бид тодорхой мэдэрч байна. &nbsp;

Олон улсын олон талт хамтын ажиллагааг хангах үүрэгтэй байгууллагууд суларч, олон улсын хэм хэмжээ, дэг журмын үйлчлэл хязгаарлагдан хумигдаж, улс орнууд &ldquo;амь амиа бодоорой&rdquo; гэсэн байдлаар аашлан, хүссэнээ авахын тулд хүчтэй нь сул доройгоо дээрэлхэн, хүч хэрэглэн, шахалт дарамт үзүүлж байна. &ldquo;Хүчтэй нь зөв&rdquo; гэдэгт тулгуурласан дэлхийн шинэ дэг журам биеллээ олж байна. Энэ бол өнөөгийн бодит дүр төрх.  &nbsp;

Товчхондоо, дэлхий дахины худалдааны дайн эхэллээ гэж дүгнэж болно. Олон улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалт хохирч, хамгийн гол нь дэлхий нийтийн хөдөлмөрийн хуваарлалт хэмээх давуу талыг ашиглаж чадахгүй боллоо. Үүнээс шалтгаалан дэлхийн эдийн засгийн өсөлт удаашрах болно гэсэн шинжээчдийн дүгнэлт шил даран гарч байна. Эл тарифын нөлөө болон бусад улс орон ямар арга хэмжээ, ямар хариу барих нь тодорхой бус байдал үүсгэлээ. Эл байдал хэр удаан үргэлжлэх, юунд хүргэхийг хэлэх аргагүй. Америк дотроо ч тодорхойгүй, талцсан байдал ажиглагдаж, Америкийн бараг бүх штатыг хамарсан олон мянган хүн эсэргүйцэж жагсаал цуглаан хийж эхэллээ. &nbsp;

Нээлттэй, гадаад худалдаанаас ихээхэн хамааралтай, эдийн засаг, гадаад худалдаагаа өргөжүүлэн диверсификаци хийх гэж чармайж буй Монгол улс  энэ бүгдийн &ldquo;хөлд нь үрэгдэж&rdquo;, хохирол амсах өндөр магадлалтай. Энэхүү хохирол нь эдийн засгаас тусдаа, ангид ч байх магадлалтай. Ямар ч болсон &ldquo;бид жижиг&rdquo; гэдгээр халхавчлан арчаагүй байдал гаргаж, сэтгэл санаагаар унаж, энэхүү сорилтын өмнө сөхөрч таарахгүй.  &nbsp;

Нөхцөл байдал нэгэнт ийм байдлаар эргэж байхад Монголчууд бид сонор соргог, туйлын ухаалаг байдал, тэвчээрийг эрхэмлэх ёстой. Бид өөрсдийн эдийн засаг, нийгэм ба улс төрийн дархлаагаа сайжруулах үүний тулд хүмүүн капиталынхаа чадварыг хөгжүүлэхэд онцгой анхаарах ёстой.  &nbsp;

Тухайлбал, 2023 онд Монголд хийсэн PISA үнэлгээний дүнгээр 10 хүүхэд тутмын 6 нь уншсанаа ойлгох, цаасан дээр буулгах чадваргүй гэжээ. Хоёр хүүхдийн нэг нь байгалийн ухааны суурь мэдлэггүй гэжээ. Хүмүүн капитал хөгжүүлэх нь ямар ч мега төслөөс онц чухал. Монголчууд хөгжин дэвших эрхтэй, түүний онисон түлхүүр нь эрүүл саруул, мэдлэг боловсролтой, ёс суртахуунтай Монгол хүн. &nbsp;

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг илүү их татах бодлогоо үргэлжлүүэн явуулах ёстой бөгөөд тэднийг дагаад орж ирдэг know-how мэдлэг, технологийг бүрэн ашиглаж,  шингээж авах ёстой. Өөрсдийн хэдэн  гайгүй компаниа тордож, бордож, бүс нутгийн хэмжээнд тоглогч болгох хэрэгтэй. Зөвхөн түүхий эдээ ухаж гаргаад байх бус, харин нэмүү өртөг бүтээж буй нийлүүлэлтийн гинж дотор илүү их өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг Монголдоо хийхийг эрмэлзэх ёстой. Юм л бол хямд төсөр, бага татвар  гэх мэт гуйлгачин сэтгэлгээнээсээ зоригтой салах цаг ирлээ. Үүнийг хүчээр боловч хийх хэрэгтэй.  &nbsp;

Өдий болтол явж ирсэн, дэг журам, дүрэмд суурилсан олон улсын тогтолцоо нь  бид хүссэн хүсээгүй ч, бидний ямар ч оролцоогүйгээр нурж байна. Гэхдээ бид бусдаас салаад ичээнд орсон мэт, хөмөрсөн тогоон дор мэт байхгүй ээ, харин ч ижил үзэл бодолтой улс орнуудтай хамтын ажиллагаа, хэлхээ холбоогоо бүх талаар бэхжүүлэх ёстой. Бид, нөөц бололцоогоо бүрэн дайчлан, эв нэгдэл, зарчимтай, шийдэмгий, шуурхай байдлаараа ялгарах хэрэгтэй байна. Хүчирхэг байхын утга учир нь хараат бус, эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо хангасан байх явдал юм.  &nbsp;

Цаашдаа, юм юм улам л нарийсан, төвөгтөй болно. Урьдчилан таамаглах аргагүй сорилтуудад өөрсдийгөө бэлтгэх ёстой. Аливаа өөрчлөлтийг, аливаа хямралыг үгүйсгэх биш, харин түүнд дасан зохицох, ямар боломж үүсгэхийг нь олж харах, хэрэгжүүлэх чадвар хэрэгтэй.  

Тиймээс Монголчууд бид бүгдээрээ сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй, оюун санааны хувьд элдэв мунхаглалд авталгүй, туйлын прагматик байх шаардлагатай нүүр тулав. Биеэ тоож, хэнэггүй, сагсуурсан, хэнээрхэл хийрхэлд автахгүй байх нь чухал. Бидний нүүрлэж буй эрсдэл бодитой оршиж байна, буруу хөдөлбөл, буруу шийдвэр гаргавал дэндүү өндөр үнэ төлөх ёстой болно  гэдгийг сануулж байна. Ёстой л &ldquo;Бидний улс эв саналаа нэгтгэн, нийтийн нэгэн хүчийг нийлүүлэн нэгэн зэрэг зориглон хөдлөх эсэхийг &hellip; дан ганц бидний сэтгэлийн чин зориг мэднэ&rdquo;. &nbsp;

ОЛОН УЛСАД ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨГДСӨН БАЙДАЛ

НҮБ-ын Тогтвортой хөгжлийн зорилтод оруулсаар буй бидний хувь нэмэр

СЭЗИС-Т СУРАЛЦАХ

ЭЛСЭЛТ

Мэдээ, мэдээлэл

Арга хэмжээ

ВИДЕО КОНТЕНТ

АМАРЖАРГАЛЫН БУЛАН

Ринчиннямын Амаржаргал